Ma`rif Aqli

طرح تدوین دائرة المعارف قرآن کریم، به همت «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، در سال 1375 مطرح و از سال 1376 مقدمات تدوین آن فراهم گشت. نوشتار حاضر، ابتدا به تعریف و پیشینه دائرة المعارف نویسى مى پردازد و ضمن معرفى دائرة المعارف هاى قرآنى، آنها را مورد نقد و بررسى اجمالى قرار مى دهد. سپس اهداف، امتیازها و قلمرو موضوعى دائرة المعارف قرآن کریم را برمى شمارد. همچنین با معرفى پیکره دائرة المعارف قرآن کریم که مجموعه اجزاى صورى و محتوایى را شامل مى شود، به بیان اجزاى مقالات ـ یعنى مدخل، شناسه، بدنه، منابع و امضا ـ مى پردازد. در پایان با ترسیم نمودار، مراحل تدوین و گردش کار مقالات و همچنین ساختار سازمانى و تشکیلاتى دائرة المعارف قرآن کریم و شیوه نامه مخصوص آن تشریح شده است. کلید واژه ها: دائرة المعارف، دائرة المعارف نویسى، قرآن کریم، فرهنگ نامه، مدخل، شناسه. بسم الله الرحمن الرحیم بى گفت وگو، قرآن کریم، اقیانوسى بیکران است که دستیابى به ژرفاى معانى و بطون معارفش براى غواصان معرفت پژوه، به طور کامل میسر نیست، و به راستى، مصداق سخن امیر کلام است که فرمود: بحراً لایدرک قعره. با این حال، همه ما دعوت شده ایم تا بر کرانه این اقیانوس به جست وجو پردازیم و از زلال آن نَمى برگیریم، و آتش جهل و حیرانى را هرچند دَمى برنشانیم. از همین روست که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسران اصیل قرآن، پیامبر و امامان معصوم(ع) تا این روزگار، دامن گسترده و هم چنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مى درخشد. از آنجا که یافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى، به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپویند تا از اقبال همیشگى قرآن پژوهى طَرفى بربندند و در این زمره، فخرى نصیب خویش و حَظى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم» بدان همت گماشته، گامى در این مسیر است که با عزمى سترگ آغاز شده و با استعانت از نور قدوسى قرآن شریف، امید است زودازود به منزل مقصود راه بَرَد. طرح تهیه دائرة المعارف بزرگ قرآن کریم نخستین بار در سال 1375 در مرکز فرهنگ و معارف قرآن مطرح شد و از سال 1376 مقدمات تدوین آن فراهم آمد. براى آشنایى بیشتر با این دائرة المعارف، مباحثى در چند فصل تقدیم مى شود: 1. تعریف و پیشینه دائرة المعارف نویسی دائرة المعارف، کتاب مرجعى خودبسنده با دو هدف اصلى است: دربرگیرى دانش روزآمد درباره رشته خاص علمى یا گروهى از رشته ها، و آسان کردن دستیابى به رشته هاى علوم. اصطلاح دائرة المعارف را نخستین بار «پطرس بستانی» در حدود 1876 میلادى به زبان عربى و حوزه فرهنگى اسلامى وارد کرد. دائرة المعارف نویسى در جهان، پیشینه اى دیرینه دارد. گویا چینیان، نخستین ملتى بوده اند که در اندیشه تألیف دائرة المعارف بر آمدند و پانزده سده پیش از میلاد، مجموعه هایى پرحجم و جُنگ گونه نوشتند که برخى از آنها هنوز برجاست. تحول دائرة المعارف نویسى در اروپا با آثار فرانسیس بیکن (1561 ـ 1626 م) آغاز شد که بر پایه رده بندى تازه اى از علوم بشرى نگارش یافت. در سده هفدهم، روش تنظیم مطالب دائرة المعارف از موضوعى و رشته اى، به الفبایى تبدیل شد. از نخستین دائرة المعارف هاى الفبایى در اروپا، فرهنگ بزرگ تاریخى لوئى مورى بود که در 1674 میلادى انتشار یافت؛ اما آنچه در تکامل دائرة المعارف هاى الفبایى تأثیرى بسزا داشت و برخى آن را سرآغاز دائرة المعارف نویسى نوین شمرده اند، دائرة المعارف چمبرز به زبان انگلیسى بود که در 1728 میلادى منتشر شد. امروزه تدوین مقالات دائرة المعارف ها به طور معمول به ترتیب الفباى نام مدخل هاست؛ ولى همواره چنین نبوده و از رواج این شیوه، سه سده بیش نمى گذرد. در گذشته، در بسیارى از دائرة المعارف ها، موضوعات مهم تر در آغاز مى آمد؛ محض نمونه بسیارى از دائرة المعارف هاى اروپا در سده هاى میانه با عناوین مربوط به الاهیات آغاز مى شدند. عیون الاخبار ابن قتیبه نیز که از کهن ترین دائرة المعارف هاى عربى به شمار مى رود، با «کتاب السلطان» و «کتاب الحرب» آغاز مى شود و به «کتاب الطّعام» و «کتاب النساء» پایان مى پذیرد. اسلام که پیشتاز همه مکاتب و ادیان در عرصه هاى پرفروغ حیات فردى و اجتماعى است، در میدان علم و معرفت نیز همواره پرچمدار بوده است. در عرصه دائرة المعارف نویسى نیز باید مسلمانان را به حق، پیشتازان و پرچمداران بى ادعا و سخت کوش دانست. پیامبر گرامیˆفرموده است: العلم أکثر من أن یُحصى فَخُذْ مِنْ کلِّ شیءٍ أ َحسنَه؛ (مجلسى، بحارالانوار،1/ 319، ح50) «دانش گستره تر از آن است که در شمار آید؛ پس از هر موضوع، خوب ترین آن را برگیر». همین سخن، به تنهایى مى توانسته رهنمودى ثمربخش براى فراهم سازى مجموعه هاى علمى دائرة المعارف گونه باشد. امامان معصوم ما پیشگامان تدوین نخستین دائرة المعارف هاى ناب و اصیل بوده اند. امیرمؤمنان(ع) گذشته از نخستین کتاب علوم قرآن،1 دو اثر جامع معارف داشته است: الجامعة لأمیرالمؤمنین که شامل همه علوم عهد رسول خدا بوده است، و جفر (قطعه پوست گاو) (بصائر الدرجات، ص 173) که علوم نبوى و مسائلى چون حلال و حرام و احکام و اصول و دیگر نیازمندى هاى دینى و دنیایى مسلمانان را در بر مى گرفته است. امامان دیگر و اصحاب و شاگردانشان نیز در این زمینه، کتاب ها و مجموعه هایى تألیف کرده اند و به پیروى از ایشان، در زمان هاى بعد، این نهضت استمرار یافته است. در سده هاى نخستینِ اسلامى، پس از آغازین ترجمه هاى متون خارجى به عربى، ضرورت طبقه بندى و تنظیم معارف جدید احساس، و همین، سبب پدید آمدن انواع تألیفات دائرة المعارف گونه، مشتمل بر مسائل و مباحث علوم و فنون گوناگون شد. عیون الاخبار ابن قتیبه (213 ـ 270ق) و الحیوان جاحظ (163 ـ 255ق) را از نخستین مجموعه هاى دائرة المعارفى جهان اسلام شمرده اند. نیاز به مجموعه هاى دائرة المعارفى در میان مسلمانان، از آن ناشى بوده که گستردگى دامنه دانش هاى دینى، مراجعه به کتاب هاى گوناگون را ناممکن مى ساخته و دانشوران را به این سمت و سو سوق مى داده است که فشرده آن علوم را در جایى گرد آورند تا هر کس هنگام نیاز بتواند به جاى مراجعه به ده ها و صدها منبع، از یکى دو مجلد بهره گیرد و همان بهره علمى را نیز ببرد. تدوین مجموعه هایى چون رسائل اخوان الصفا، احصاء العلوم فارابى، مفاتیح العلوم خوارزمى، جامع العلوم فخر رازى، مفتاح العلوم سکّاکى، و نفائس الفنون آملى از همین روى بوده است. حتى کتاب هایى چون شفاى بوعلى سینا، اسفار ملاصدرا، و بحارالانوار علامه مجلسى همین بهره و کاربرد را داشته و دارند. نخستین دائرة المعارف هاى فارسى در آغاز سده پنجم قمرى تألیف شد. این آثار با نظایر عربى خود، قدرى تفاوت داشت. ارزش دائرة المعارف هاى عربى بیشتر در شیوه گردآورى مطالب بود؛ زیرا در آنها کوشش مى شد تا نمونه هایى به نسبت جامع، از طبقه بندى علوم به دست داده شود؛ اما هدف اصلى دائرة المعارف هاى فارسى، تلخیص متون عربى و تبدیل آنها به آثار همه فهم براى فارسى زبانان بود. دائرة المعارف نویسى فارسى به شیوه نو در ایران، با نامه دانشوران در 1294 قمرى آغاز شد. پس از آن، چندین مجموعه دائرة المعارفى جلوه کرده اند که برخى از آنها بدین قرارند: دائرة المعارف، اثر میرزا عبدالحسین خان سپهر (م. 1351 ق)، دائرة المعارف اسلامى، اثر محمدعلى خلیلى (جلد اول، 1318 ق)، دائرة المعارف الاسلامیه از عبدالعزیز جواهر کلام (جلدهاى اول و دوم، 1372ق)، قاموس المعارف شیخ محمدعلى خیابانى تبریزى (م. 1373 ق)، لغت نامه فارسى از دهخدا، دائرة المعارف فارسی به سرپرستى دکتر غلامحسین مصاحب، دانش نامه ایران و اسلام، دانش نامه مصور (جلد اول، 1386 ش)، دایرة المعارف تشیع (از 1361ش)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی (از 1362 ش) و دانش نامه جهان اسلام. (از 1362 ش) دائرة المعارف هایى که در مغرب زمین درباره اسلام و موضوعات اسلامى تألیف شده و مى شوند، بى شک از دیدگاه غربیان درباره اسلام و فرهنگ اسلامى تاثیر پذیرفته اند و اثرگذارى این دیدگاه بر گزینش مدخل ها و چگونگى مقالات انکارناپذیر است. از این گذشته، بیگانه هرگز مانند خودى براى انتقال فرهنگ اصیل اسلامى دل نمى سوزاند و همت نمى ورزد، البته نباید نادیده گرفت که ویژگى بارز دائرة المعارف، یعنى علمى بودن و پرهیز از ارزش داورى، سبب شده که برخى دانشوران، به تدوین دائرة المعارف در باب موضوع هاى مقدس و مذهبى رغبت نشان ندهند. به پندار این گروه، هر گونه ورود به قلمرو این گونه موضوع ها باید با نگاه درون مذهبى صورت پذیرد، و چنین نگاهى، مستلزم داورى است. براى سازگار ساختن این دو نگرش باید راهى میانه برگزید؛ به گونه اى که هم علمى بودنِ بى طرفانه، و هم غیرت و حمیّت دینى حفظ شود. از قضا، اگر کار تدوین مقالات دائرة المعارفى به درستى و استوارى صورت پذیرد، همین راه میانه پیموده مى شود؛ یعنى اگر مقاله، بر اطلاعات دسته اول و سالم مبتنى، و نیز با تحلیل هاى علمى و غیر متعصبانه آمیخته باشد، خود به خود حقیقت را متجلى مى سازد و لازم نمى آید که با عبارت هاى غیرعلمى و متعصبانه درآمیزد تا از حقیقت دفاع کند. راست گفته اند که خوب ترین راه دفاع از عقیده، دورى از غرض ورزى و بیان عین حقیقت است. اگر نویسنده مقاله دائرة المعارفى از این شیوه بهره گیرد، چنانچه ناگزیر باشد گاهى دیدگاه هاى نادرست را نیز نقل کند، به طور قطع، به نقد عالمانه آنها مى پردازد تا هیچ مخاطبى دچار کج اندیشى نشود، و بدیهى است که نقد منصفانه و عالمانه، هرگز با علمى بودن منافات ندارد. از دیگر سوى، اندیشه تدوین دائرة المعارف هاى اختصاصى دیرگاهى نیست که ذهن دانشوران ما را به خود مشغول داشته است. تنوع و گستردگى مطالب در باب یک موضوع، گاه اقتضا مى کند که دائرة المعارفى در چندین مجلد به آن اختصاص یابد. در این میان، هر قدر سترگى و اهمیت موضوع افزون تر باشد، لزوم تدوین دائرة المعارفى اختصاصى در آن موضوع، بایسته تر است. روشن است که قرآن کریم و مباحث مربوط به آن، از مصداق هاى بارز چنین موضوعاتى به شمار مى آیند. 2. پیشینه تدوین دائرة المعارف (گونه)هاى قرآنی پیشینه تدوین نخستین دائرة المعارف قرآنى را باید در سیره مبارک امیر مؤمنان(ع) جُست. آن بزرگوار، رساله اى درباره انواع علوم قرآنى و توضیحى درباره آیات قرآن کریم داشته که به نام ما ورد عن امیر المؤمنین فى أصناف آیات القرآن و انواعها و تفسیر بعض آیاتها، خوانده شده است. این، نخستین کتابى بوده که در باب علوم قرآنى تدوین شده و چنان که در روایات آمده، مطالب آن را پیامبر گرامیˆ بر حضرت علی(ع) املا فرموده است. مطالبى از این کتاب را ابوعبدالله محمد نعمانى در تفسیر خویش از طریق ابن عقده و او به سند پیوسته از امام صادق(ع) نقل کرده که در جلد نود بحار الانوار (ص 1 ـ 97) آورده شده است. براى دریافت اهمیت تدوین دائرة المعارفى امروزین و برخوردار از ویژگى هاى فنى که وجهه همت بانیان این حرکت است، شایسته است که پیشینه نگارش دائرة المعارف هاى قرآنى در روزگار ما، به اختصار بررسى شود. پیش از ارائه فهرستى در این باب، باید از این نکته یاد کرد که در فهرست حاضر، برخى از آثار، نام دائرة المعارف را بر جبین دارند، اما هیچ نشانى از ویژگى ها و مختصات فنى دائرة المعارف در آنها به چشم نمى خورد. با نگاهى گذرا، این آثار را مى توان به سه دسته تقسیم کرد: ـ مجموعه مقالات درباره مفاهیم و موضوعات قرآنی؛ ـ قاموس ها، فرهنگ ها و واژه نامه هاى قرآنی؛ ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنی. در عمده این آثار، نظام الفبایى به کار رفته و عناوین و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفته اند؛ اما شیوه تنظیم مقاله دائرة المعارفى در آنها اتخاذ نشده است، و این جاى شگفتى نیست؛ زیرا تدوین دائرة المعارف، از یک یا دو سه تن بر نمى آید. اکنون، 32 اثر را که در رده کتاب هاى شبه دائرة المعارفى و در یکى از سه دسته مزبور جاى مى گیرند، به ترتیب الفبا معرفى مى کنیم، و از هر یک، به ایجاز و در حد شناساندن اجمالى، ویژگى هایى را مى شماریم: 1. از مفاهیم قرآن: مصطفى اسرار، محیا، تهران، 1375 ش. (فارسى، رقعى، 256 ص) این کتاب مجموعه اى است از 148 مقاله کوتاه در توضیح مفاهیم کلیدى قرآن، به شیوه الفبایی. 2. اعلام القرآن: عبدالحسین الشبسترى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم: 1379 ش.(عربى، وزیرى، 1128 ص) این کتاب شامل مقالاتى است در معرفى اعلام مصرّح و غیر مصرّح قرآن با توضیحات کامل در اسباب نزول. 3. اعلام قرآن: محمد خزائلى، چ پنجم، امیرکبیر، تهران، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 805 ص) این اثر مجموعه 114 مقاله بلند است در معرفى اعلام قرآن با ذکر مآخذ در انتهاى هر گفتار. 4. تبیین اللغات لتبیان الآیات، یا فرهنگ لغات قرآن: محمد قریب، بنیاد، تهران، 1366 ش. (فارسى، 2 ج؛ ج اول: وزیرى، 723 ص؛ ج دوم: وزیرى، 780 ص) این کتاب توضیح واژگان قرآن است با نظام الفبایى ـ ریشه ای. 5. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم: حسن مصطفوى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، 1374 و 1375 ش. (فارسى، 14 ج، در 13 مجلد، وزیرى) این کتاب قاموسى تحقیقى و عمیق است با هدف دستیابى به معانى حقیقى کلمات قرآن و کاربردهاى گونه گون هر یک. تنظیم کتاب بر شیوه الفبایى ـ ریشه اى مبتنى است. 6. دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن: محمدباقر محقق، چ دوم، بعثت، تهران، 1364 تا 1377 ش. (فارسى، 6 ج، وزیرى) این اثر مجموعه اى است از مقالات کاملاً تحقیقى در ذیل هر مدخل که در بر دارنده جنبه هاى گوناگون فقهى، ادبى، کلامى و... نیز هست. کتاب به روش الفبایى ـ ریشه اى سامان یافته و ممکن است به 25 جلد برسد. جلد ششم تا حرف «حاء» پیش رفته است. 7. دائرة المعارف قرآن: جان دامِن مک اولیف، لیدن هلند، 2001 م. (انگلیسى، 558 ص) این کتاب مشتمل بر موضوعات و اعلام قرآن، و نیز در بر دارنده برخى پژوهش هاى مربوط به قرآن است. جلد نخست این اثر از حرف A آغاز و تا حرف D ادامه یافته است. 8. دائرة المعارف قرآن: جلال الدین سیوطى، ترجمه محمدجعفر اسلامى، بنیاد علوم اسلامى، تهران، 1362 ش. (فارسى، 2 ج، وزیرى) کتاب مشتمل است بر هشتاد نوع از علوم مرتبط با قرآن. این اثر، ترجمه کتاب الاتقان فى علوم القرآن است که مى توان آن را مجموعه اى موضوعى تلقى کرد، نه دائرة المعارف. 9. دائرة المعارف قرآن شناسی: على حاجیوند، دانیال، تبریز، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 245 ص) کتاب شامل نُه فصل و دربردارنده مجموعه اطلاعات موضوعى درباره قرآن است. بر این اثر نمى توان عنوان دائرة المعارف را اطلاق کرد. 10. دائرة المعارف قرآن کریم: گردآمده حسن سعید، کتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران، تهران، 1406 تا 1411 ق. (فارسى، 10 ج، وزیرى) کتاب حاوى مقالات و خطابه هاى پراکنده از افراد گوناگون است در موضوعات مربوط به قرآن. در گزینش نام دائرة المعارف براى این مجموعه، شاید تسامحى صورت پذیرفته باشد. 11. دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی: بهاءالدین خرمشاهى، دوستان (ناهید)، تهران، 1377 ش. (فارسى، 2 ج، وزیرى، 2382 ص) این اثر، شامل مقالاتى در 19 محور چون اعلام، احکام، سُوَر، اصطلاحات ادبى، علوم قرآن، کلمات کلیدى، قرآن پژوهى، و نهادهاى قرآنى و نیز در بردارنده نزدیک به هزار زندگى نامه خودنوشت یا دیگرنوشت از قرآن پژوهان قدیم و جدید است. 3600 مقاله در این «مرجع زودیاب» (quick reference) به نظام الفبایى غیر ریشه اى گنجانده شده است. 12. در پیرامون فرهنگ قرآن: سید جعفر موسوى، پروا، تهران، 1378 ش. (فارسى، ج اول: وزیرى، 452ص) کتاب مشتمل است بر شرح واژگان قرآن به صورت گسترده، با نظام الفبایى و در سطح متوسط. این جلد، شامل واژه هاى آغاز شده با حرف هاى همزه و باء است و ممکن است سرانجام دو هزار واژه را در بر گیرد. 13. رجال و نساء أنزل اللّه فیهم قرآنًا: عبدالرحمن عمیره، دارالجیل، بیروت، 1990 م. (عربى، 12 ج در 3 مجلد، وزیرى) این کتاب شامل مقالاتى است بر نظام الفبایى درباره کسانى که آیات قرآن در شأن ایشان نازل شده است. جلد نهم این اثر به زنان اختصاص یافته است. 14. شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه: جعفر شریعتمدارى، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1372 ش. (فارسى، 4 ج، وزیرى) کتاب حاوى توضیح درباره حدود ده هزار واژه قرآنى با استفاده از تفسیر نمونه، و گاه کتاب هاى تفسیرى و لغوى دیگر، بر نظام الفبایى ـ ریشه اى است. 15. عمدة الحفّاظ فى تفسیر اشرف الالفاظ: احمد بن یوسف حلبى، عالم الکتب، بیروت، 1993 م. (عربى، 4 ج، وزیرى) کتاب مشتمل است بر توضیح واژگان قرآن در سطح تحقیقى و بر نظام الفبایى ـ ریشه ای. 16. فرهنگ اصطلاحات قرآنی: محمد یوسف حریرى، هجرت، قم، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 357ص) کتاب شامل توضیح اصطلاحات خاصّ قرآنى بر نظام الفبایى و در سطح متوسط است. 17. فرهنگ قرآن: اکبر هاشمى رفسنجانى و محقّقان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1379 ش. (فارسى، ج اول: رحلى، 420 ص) کتاب شامل