Ma`rif Aqli

جبرگرایی بیشتر با نگرش به مسئله علم الهی و قضا و قدر در حوزه علم کلام، و مسئله تسلسل اراده ها در قلمرو فلسفه ارائه شده است. میرداماد در پاسخ به مسئله تسلسل اراده ها بر آن است که مسبوقیت اراده به اراده دوم و نیز مسبوقیت اراده دوم به اراده سوم و همچنین دیگر اراده ها، مستلزم تسلسل محال نیست؛ زیرا تسلسل در اینجا قائم به اعتبار ذهنی معتبِر است و با قطع این اعتبار، تسلسل نیز قطع خواهد شد. همچنین ایشان در پاسخ به شبهه لزوم جبرگرایی در مسئله قضا و قدر معتقد است اراده و اختیار انسان جزء قضا و قدر الهی بوده و اختیار انسان، داخل در متعلَّق علم الهی است. میرداماد دیدگاه امر بین الأمرین را در پرتو تفکیک میان «فاعل مرید» و «جاعل تام مفیض»، و فاعل مباشر دانستن انسان، تبیین می کند. اندیشه های میرداماد در مسئله جبر و اختیار در عین عمق و استواری، دارای برخی کاستی ها است که نوشتار پیش رو بدان ها پرداخته است.