معارف عقلی

مرکز پژوهشى دائره المعارف علوم عقلى اسلامى
در یک نگاه

احمد ابوترابى

چکیده:

این مقال، که به قلم مدیر محترم مرکز پژوهشى دائره المعارف علوم عقلى اسلامى جناب حجت الاسلام احمد ابوترابى نگاشته شده است، نیم نگاهى به این مرکز دارد. پیشینه تأسیس، اهداف مرکز، قلمرو فعالیت، انواع فعالیتها و معرفى بخشهاى مختلف از جمله محورهاى مورد نظر در این مقال مى باشد.

کلید واژه ها:

کتاب شناسى، مدخل شناسى، پشتیبانى علمى، تدوین متون.

مقدمه

یکى از عرصه هاى مهم و سرنوشت ساز در تحقیقات اسلامى، حوزه علوم عقلى است. این علوم از بنیادهاى معارف اسلامى است که در طول تاریخ اسلام بر گستره و ژرفاى آن افزوده شده است. تحقیق و پژوهش در این زمینه، علاوه بر ارزش و اهمیت ذاتى آن، بسترساز تحقیقات مربوط به سایر علوم اسلامى نیز خواهد بود. شناسایى و معرفى گستره عظیم این مهم به مجامع علمى و فرهنگى، نقش مهمى در گسترش معارف اسلامى در سطح بین المللى دارد. انجام چنین رسالتى در مرحله اول، بر عهده صاحب نظران این علوم، به ویژه حوزه هاى علمیه است که با درایت کامل، تلاش فراوان و بکارگیرى بهترین روشهاى تحقیقى و اطلاع رسانى، به این امر بپردازند.

از آنجاکه یکى از مناسب ترین و متداول ترین راههاى ایجاد زمینه تحقیق براى پژوهشگران و معرفى معارف اسلامى و میراث گذشتگان در هر یک از حوزه هاى علوم بشرى، تدوین دانشنامه هایى از قبیل دائره المعارف و فرهنگ نامه است به نظر مى رسد، تأمین اهداف فوق به وسیله تدوین دانشنامه هایى امکان پذیر است که در مهد اسلام و تشیع نگاشته شود و به صورت تخصصى، عمیق و بى طرفانه در حوزه علوم عقلى، به جمع آورى و تنظیم حاصل اندیشه هاى عالمان بزرگ اسلامى در این علوم بپردازد.

فراهم آوردن چنین آثارى، به ویژه دائره المعارفى مطلوب در علوم عقلى اسلامى، علاوه بر تبیین مبانى اندیشه هاى اسلامى، مى تواند زمینه پژوهش را براى پژوهشگران مختلف علوم عقلى اسلامى فراهم آورد و نواقص و کاستیهاى موجود در مجموعه هایى از این قبیل را روشن سازد و مانعى بر سر راه مستشرقانى باشد که آگاهانه و یا ناآگاه به تحریف معارف اسلامى و آموزه هاى دینى، به ویژه اندیشه هاى شیعى مى پردازند.

روشن ساختن تفاوت عمیق علوم عقلى اسلامى با معارف عقلى یونان قدیم و معرفى نوآوریهاى فلاسفه، عرفا و متکلمان مسلمان در مقایسه با معارف موجود در شرق و غرب و تأثیر مثبت مبانى نقلى قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سخنان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در تکوین، جهت گیرى و رشد علوم عقلى اسلامى نیز امرى است که در مجموعه هایى این چنینى بازشناسى خواهد شد.

با توجه بهجایگاه، اهمیت و آثار ارزنده چنین تلاشهایى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه اللهبا استعانت از الطاف لایزال الهى و عنایات امام عصر (عج اللّه فرجه الشریف) اقدام به تأسیس «مرکز پژوهشى دائره المعارف علوم عقلى اسلامى» نمود، تا به کمک اندیشمندان اسلامى، به ویژه استادان و فضلاى حوزه علمیه قم به اهداف فوق نائل آید.

تأسیس

این مرکز در سال 1380 به عنوان مرکزى مستقل، در مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله تحت اشراف حضرت علامه آیت اللّه استاد مصباح یزدى (مد ظله) تأسیس و کار خود را آغاز نمود؛ هرچند مقدمات کار در زمینه تدوین خط مشى ها، برنامه ها، کسب تجربه، تربیت نیرو و... پیش از این در معاونت پژوهشى مؤسسه صورت گرفته بود.

اهداف مرکز

اهداف این مرکز عبارتند از:

1. هدف نهایى و بلندمدت: تدوین دائره المعارفى تخصصى، که معرّف علوم عقلى اسلامى، به ویژه اندیشه هاى بنیادین اسلامى و شیعى و قابل عرضه در سطح بین المللى باشد.

2. هدف متوسط و میان مدت: تهیه فرهنگ نامه هاى علوم عقلى اسلامى مشتمل بر فرهنگهاى مصطلحاتِ منطق، فلسفه، کلام، عرفان، فرهنگ فِرَق و مذاهب کلامى و فِرَق و مکاتب عرفانى و فرهنگ اعلام علوم عقلى اسلامى.

3. هدف اولیه و کوتاه مدت: تحقیقات بنیادین در هر یک از علوم عقلى اسلامى، به منظور فراهم آوردن زمینه تدوین دائره المعارف و فرهنگ نامه ها و ایجاد بسترهاى لازم براى دقت، جامعیت و سرعت در انواع تحقیقات در علوم عقلى،به ویژه پژوهشهاى دائره المعارفى و فرهنگ نامه اى و نیز تربیت نیروى انسانى لازم، در راستاى اهداف مرکز.

قلمرو فعالیت

قلمرو فعالیتهاى این مرکز منطق، فلسفه، کلام و عرفان و زیرمجموعه هاى این علوم در حیطه منابع اسلامى است. علم اصول فقه (در موارد مشترک با حیطه هاى سایر علوم عقلى اسلامى و مشترک با فلسفه هاى غرب) و فلسفه هاى مضاف (مانند فلسفه اخلاق، فلسفه دین، فلسفه سیاست و فلسفه حقوق) و نیز معرفت شناسى، تفکر نقدى و کلام جدید در محدوده منابع اسلامى، مورد توجه این دائره المعارف قرار دارد.

انواع فعالیتها

مجموعه فعالیتهاى تحقیقى و پشتیبانى تحقیق در حال حاضر در چهار محور زیر دسته بندى شده اند:

الف) کتاب شناسى؛

ب) مدخل شناسى؛

ج) پشتیبانى علمى؛

د) تدوین متون.

کتاب شناسى

کتاب شناسى، خود مشتمل بر پنج نوع فعالیت تتبعى و تحقیقى است. این فعالیتها عبارتند از:

الف) ثبت مشخصات:

در این بخش، نوع اثر، مشخصات پدیدآوران، مشخصات عنوان، مشخصات چاپ، مشخصات نشر، زبان و محل نگهدارى اثر نوشته مى شود. اطلاعات ثبت شده به صورتهاى مختلف (در برنامه رایانه اى و به صورت چاپى) قابل استفاده و بازیابى است.

ب) ثبت موضوعات:

در این بخش، موضوعات اصلى و فرعى هر منبع با صفحات محل درج موضوعات استخراج و ثبت مى گردد. براى این نوع تحقیق، در برنامه رایانه اى امکان جست وجو و گزارش گیرى به صورت شاخه اى، تاریخى، الفبایى و مانند آن در نظر گرفته شده است.

ج) درجه بندى منابع:

منابع علوم عقلى اسلامى با توجه به اهمیت و اعتبار علمى، به چهار درجه دسته بندى مى شود. وجه انتخاب درجه هر منبع نیز ثبت مى گردد.

د) توصیف:

براى منابع مهم، فهرست تفصیلى مطالب، به صورت گویا و هماهنگ تهیه شده و براى آن فهرستها، نمایه ترکیبى و تک واژه تهیه مى شود. علاوه بر امکان جست وجو و گزارش گیرى رایانه اى از محصول این فعالیت، در چاپ کتب نیز مى توان از این تک واژه ها، نمایه ها و فهرستها استفاده کرد.

ه) چکیده نویسى:

در این بخش، براى منابع بسیار مهم، فهرستى بسیار تفصیلى (در حدّ چکیده مطالب) به صورت گویا، جامع و هماهنگ تهیه شده و براى آن فهرستها، نمایه ترکیبى و تک واژه تهیه مى شود تا بدین وسیله، به راحتى و سرعت بتوان به محل درج مطالب مورد نظر، همراه با صفحه و سطر آن دست یافت.

مدخل شناسى

مدخل شناسى خود مشتمل بر چهار نوع فعالیت تحقیقى و تتبعى زیر است:

الف) اصطلاح یابى و تنظیم اصطلاح نامه:

در این بخش، محققان با مراجعه به همه منابع مهم و اصیل علوم عقلى، اصطلاحات مختلف این علوم را از منابع مصوب استخراج، تنظیم و رابطه نویسى مى کنند. عناوین مورد نظر در تنظیم روابط عبارتند از: عام، خاص، مرجّح، نامرجّح، وابسته و مترادف.

پس از تنظیم و طبقه بندى اصطلاحات، براى هر رده از اصطلاحات نمودارى شاخه اى ترسیم مى گردد. از مجموع این اصطلاحات و روابط آنها، ساختار کلى هریک از این علوم بدست مى آید که در تحقیقات گوناگون مى توان از آن بهره گرفت. این اصطلاحات و روابط آنها، به صورت الفبایى، تاریخى و موضوعى، به تفکیک منابع در برنامه رایانه اى قابل بازیابى است.

ب) استخراج تعاریف:

در این قسمت، تعاریف هر اصطلاح با ذکر منبع آن استخراج شده، همراه آن اصطلاح ثبت مى شود. این تعاریف زمینه را براى دقت در انتخاب جایگاه هر اصطلاح و انتخاب مدخلها و تدوین فرهنگ نامه هاى مصطلحات علوم عقلى اسلامى فراهم مى کند.

ج) گزینش مدخلهاى دائره المعارف:

با توجه به اصطلاحات، تعاریف، روابط اصطلاح نامه اى آنها و جایگاه هر اصطلاح در هر یک از علوم عقلى، انواع مدخلهاى دائره المعارف در مقام تحقیق (اصلى، ضمنى، مترادف و نمایه) و در مقام تدوین (اصلى، ارجاعى و نمایه) انتخاب مى گردد.

استخراج اعلام علوم عقلى اسلامى و عناوین فِرَق و مذاهب کلامى و انتخاب مدخلهاى این دو موضوع، از جمله فعالیتهاى بخش مدخل شناسى دائره المعارف است.

د) گزینش مدخلهاى فرهنگ نامه:

مدخلهاى فرهنگ نامه ها از میان انواع مدخلهاى دائره المعارف با در نظر گرفتن تفاوتهاى دائره المعارف و فرهنگ نامه انتخاب مى گردد.

پشتیبانى علمى

این بخش از دائره المعارف در حال حاضر داراى سه واحد تحقیقى و اجرایى است:

الف) پرونده علمى:

براى هر یک از مدخلهاى اصلى مصوب براى فرهنگ نامه یا دائره المعارف پرونده اى علمى تشکیل مى گردد. هر پرونده علمى مشتمل بر متن تکثیر شده منابع مهم و سایر اطلاعات لازم براى مقاله نویسان دائره المعارف و فرهنگ نامه هاست.

ب) آموزشهاى کاربردى و اجراى دوره هاى تربیت محقق:

براى رفع نیازهاى پژوهشگران و تربیت نیروهاى انسانى پژوهشگر، دوره هاى آموزشى مختلفى در این مرکز برگزار مى گردد. از جمله مهم ترین آنها، در حال حاضر اجراى "دوره کارشناسى ارشد عرفان اسلامى" با حدود نود واحد درسى است.

ج) کتابخانه تخصصى علوم عقلى اسلامى:

این مرکز داراى کتابخانه اى تخصصى در زمینه علوم عقلى اسلامى است که از اهداف آن، جمع آورى همه آثار شخصیتهاى درجه اوّل علوم عقلى اسلامى از کتابخانه هاى مختلف داخل و خارج از کشور است.

تدوین متون

این بخش در حال حاضر داراى دو نوع فعالیت است:

الف) واحد فرهنگ نامه ها:

فرهنگ نامه اعلام علوم عقلى اسلامى و فرهنگ نامه مصطلحات منطق فعلاً در دستور کار این واحد قرار دارد.

ب) واحد تدوین کتابها و رساله ها:

پیگیرى امور مربوط به تدوین رساله هاى تحقیقاتى که در راستاى جامعیت و دقت مقالات دائره المعارفى نوشته مى شوند و آماده سازى محصولاتى از واحدهاى مختلف تحقیقاتى، که قابل چاپ هستند، از وظایف این واحد به شمار مى رود.

این بخش باتوجه به افزایش محصولات و انواع عرضه هاى آنها گسترده تر خواهد شد.

امتیازات ویژه

فعالیتهاى این مرکز داراى امتیازات ویژه اى است که برخى از آنها عبارتند از:

الف) بنیادى بودن و حجم زیاد تحقیقات، اولویت دادن به کیفیت، دقت و تأمل در دستیابى به محصول نهایى و انتشار آنها؛

ب) عام المنفعه بودن دستاوردهاى انواع تحقیقات براى هر نوع پژوهش در علوم عقلى اسلامى؛

ج) ارتباط منطقى انواع تحقیقات و مشخص بودن جایگاه هر نوع تحقیق در ارتباط با اهداف مرکز؛

د) برخوردارى از شیوه نامه هاى تجربه شده در هر یک از فعالیتهاى تحقیقى؛

ه) امکان استفاده از انواع پژوهشها به صورت رایانه اى؛

و) کنترل و نظارت علمى بر پژوهشها از طریق کمیته هاى تخصصى هر یک از رشته هاى علوم عقلى و ناظران هر رشته؛

ز) ابتکارى بودن برخى از انواع تحقیقات و شیوه هاى آنها.