معارف عقلی

نگاهى به دائره المعارف نویسى

محمد حسن هادوى

چکیده

مقاله حاضر درصدد انعکاس سیر کلى دائره المعارف نویسى در جهان و بیان فواید دائره المعارف است. این مقاله، پس از مقدمه اى کوتاه در باب اهمیت و جایگاه دائره المعارفها در عرصه علمى و فرهنگى، به تعاریف قابل توجه از دائره المعارف و مقایسه آن با سایر کتابها، به ویژه فرهنگ نامه پرداخته و در ادامه تاریخچه اى کوتاه از پیدایش دائره المعارفها و سیر تکاملى آن در جوامع غربى و اسلامى را بیان نموده است. در انتها، با دسته بندى دائره المعارفها، به شیوه هاى نگارش دائره المعارف و دشواریهاى آن نیز اشاراتى دارد.

کلید واژه ها:

دائره المعارف، فرهنگ نامه، دانشنامه

مقدمه

یکى از عرصه هاى بسیار مهم و با ارزش در فعالیتهاى علمى و فرهنگى، دائره المعارف نویسى است. یک دائره المعارف خوب، اعّم از تخصصى و یا عمومى، مى تواند در فرصتى اندک مطالبى فراوان و مستند در اختیار خواننده قرار دهد. در حوزه هاى علمى و فرهنگى، که به وقت بهاى خاصى داده مى شود، این شیوه نگارش اهمیتى خاص مى یابد. یک دائره المعارف خوب، از یک سو، مباحثى مستند، قابل اعتماد و نسبتا جامع و همه جانبه در مورد عناوین گوناگون مربوط به دانشى خاص با دسته بندى بسیار مناسب در بر دارد؛ مطالبى که بى طرفانه و بدون جانبدارى و ارزش گذارى به رشته تحریر درآمده و اعتماد خاصى به نقلهاى آن است. از سوى دیگر، ساختار کلى عناوین و مطالب مربوط به هر موضوع را ترسیم مى نماید. و بالاخره، جهت پیگیرى مطالب، موضوعات فرعى و مرتبط و نیز منابع مربوط به موضوع مورد نظر را به خواننده معرفى مى کند. در یک کلام، دائره المعارف براى کسانى که زمان براى آنها ارزش دارد و مى خواهند مطالب فشرده، منظم، مستند و دقیقى را در باره موضوعى خاص در فرصتى اندک بخوانند، هدیه اى گرانبهاست.

امتیازات متعدد این شیوه نگارش موجب شده است که در طول تاریخ، به ویژه در سالهاى اخیر، جمع زیادى از بزرگان علم و فرهنگ در سراسر جهان، به این امر پرداخته و دشواریهاى فراوان آن را تحمل کنند. با توسعه علوم و فنون و گسترش حوزه کارى در هر زمینه علمى، دائره المعارف نویسى به تدریج از توان یک فرد خارج شده و به صورت یک کار گروهى درآمده است. در حال حاضر، بسیارى از دائره المعارفها توسط مؤسسات و مراکز علمى و دانشگاهى با همکارى جمع زیادى از محققان و نویسندگان به رشته تحریر در مى آید.

واژه دائره المعارف

«دائره المعارف» واژه اى عربى است که بستانى، دانشمند لبنانى، آن را براى واژه (encyclopedia) در زبان انگلیسى و معادلهاى دیگر آن در زبانهاى لاتین به کار برده است. این واژه و معادلهاى لاتین آن، از جهت معناى لغوى نیز به یکدیگر شباهت دارند و «دایره اى از مفهوم و معنا» را بیان مى دارند. «دائره المعارف» در این کاربرد، مجموعه اى موجز و نسبتا جامع از معارف بشرى و یا ابعاد گوناگون یک دانش است که با نظمى ویژه تفکیک و تنظیم شده است، به گونه اى که دسترسى به مطالب آن براى مخاطبان بسیار آسان است. در زبان فارسى، به جاى دائره المعارف، «دانشنامه» نیز به کار مى رود. البته، واژه هاى دائره المعارف و دانشنامه، کاربردهاى عام ترى نیز دارند که به آن معنى در گذشته هاى دور نیز کاربرد داشته اند. چنان که على بن عباس در قرن چهارم هجرى، نام کتاب خویش را «دائره المعارف الطبیة» نامیده (طهرانى، الذریعة، 8/11) و ابن سینا نیز یکى از آثار خویش را به «دانشنامه علائى» نام گذارى کرده است.

مفهوم دائره المعارف

براى دائره المعارف تعریفهاى گوناگونى ذکر کرده اند. طبق یک تعریف، دائره المعارف عبارت است از: «خلاصه اى از جمیع علوم بشرى». (همان، 8/3) براساس این تعریف، بسیارى از کتابهاى علمى قدیم را مى توان «دائره المعارف» نامید، از آن جهت که در آن دوران، علوم از یکدیگر تفکیک نشده بود و یک دانشمند در تألیفى واحد، به علوم مختلف پرداخته است.

براى نمونه، مى توان آثار ذیل را به عنوان «دائره المعارف» در این مفهوم، محسوب کرد:

1. احصاءالعلوم (از فارابى؛ نگارش یافته در اوائل قرن چهارم هجرى، مشتمل بر فهرستى از علوم مختلف آن عصر)

2. رسائل اخوان الصفا (مشتمل بر 51 رساله در علوم مختلف؛ نگارش یافته در اواخر قرن چهارم هجرى)

3. مفاتیح العلوم (خوارزمى؛ نگارش یافته در اواخر قرن چهارم هجرى، در فقه، کلام، نحو، نگارش، شعر، اخبار، فلسفه، منطق، طب، حساب، هندسه، نجوم، موسیقى، خیال و کیمیا)

«دائره المعارف» در شکل جدید آن عبارتست از: «کتاب یا مجموعه کتابهایى که اطلاعاتى راجع به همه حوزه هاى دانش، یا در مورد حوزه هاى مختلف یک موضوع خاص ارائه مى دهد و معمولاً به ترتیب الفبایى منظم شده است». (OxfordDictionary,413)

دائره المعارف و فرهنگ نامه

از جمله متونى که به دائره المعارف شباهت دارد، فرهنگ نامه است. از جهت پرداختن به موضوعات فراوان به صورت موجز و با ترتیب الفبایى، این دو نوع تألیف مشابه یکدیگرند؛ با وجود این، میان دائره المعارف و فرهنگ نامه مى توان تفاوتهایى در نظر گرفت. یک فرهنگ نامه، اساسا تکیه بر توضیح معنى لغات دارد، اما یک دائره المعارف تکیه اش بر ارائه اطلاعات گوناگون پیرامون یک موضوع و کاوش ابعاد مختلف آن است. البته، با پیدایش فرهنگ نامه هاى تخصصى و گسترش آن، آثار مشترکى میان دائره المعارف و فرهنگ نامه نیز پدید آمده، که از مرز تعیین معناى لغوى گذشته و بحثهاى گسترده ترى پیرامون موضوعات خویش دارند. این گونه آثار را مى توان «فرهنگ نامه هاى دائره المعارف گونه» نامید که گاهى درباره اشخاص، فرقه ها و مانند آن، به رشته تحریر درآمده است. البته برخى از دائره المعارفهاى فشرده را نیز مى توان در زمره فرهنگ نامه ها محسوب کرد.

تفاوت دیگر میان دائره المعارف و فرهنگ نامه، آن است که معمولاً دائره المعارفها مفصل تر و مبسوط تر از فرهنگ نامه ها نگاشته مى شوند و داراى مجلدات بیشترى از فرهنگ نامه ها مى باشند؛ گرچه فرهنگ نامه هایى نیز مشاهده مى شود که مبسوط و داراى مجلدات بسیار است، مانند «فرهنگ انگلیسى آکسفورد» که چاپ جدید آن 12 جلد رحلى همراه با چند جلد متمم است.¹

سیر کلى نگارش دائره المعارف

دائره المعارف نویسى به مفهوم عامِ آن تاریخچه اى بسیار طولانى دارد. این سَبک نگارش در میان اقوام مختلف از قدیم رواج داشته است. البته، در طول دوران خود سیرى تکاملى داشته و به تدریج امتیازات بیشترى بدست آورده است.

دائره المعارف نویسى در سیر تکاملى خود تغییرات فراوانى پیدا کرده است. از جهت مؤلف، ابتدا هر دائره المعارفى توسط فرد واحدى نگارش مى یافت و دیدگاههاى آن شخص را درباره موضوعاتى منعکس مى ساخت؛ اما به تدریج این کار به صورت یک کار جمعى در آمده است. از جهت سَبک نگارش نیز در طول زمان روشهاى دقیق تر و مفیدترى پیدا کرده است. مثلاً ذکر مستندات و منابع تکمیلى، در ابتدا چندان مورد توجه نبوده، اما در دوره هاى اخیر به این امر توجهى خاص معطوف شده است. همین طور تحقیقات مقدماتى جهت نگارش مطالب، به تدریج عمیق تر و وسیع تر شده است. دسته بندى دقیق تر مطالب، به ویژه چینش الفبایى عناوین نیز در نسل جدید دائره المعارفها به چشم مى خورد؛ در حالى که دائره المعارفهاى قدیمى مانند سایر کتابها با ترتیب منطقى تنظیم شده است. چینش الفبایى موجب دستیابى آسان و سریع به مطالب مورد نظر خواننده مى شود.

دائره المعارف نویسى در غرب

واژه «دائره المعارف»(encyclopedia) در جهان غرب داراى سابقه اى طولانى است و ریشه لاتینى و یونانى دارد. برداشت یونانیها از این کلمه «نظام یا دایره کاملى از یادگیرى» بوده است، چیزى شبیه به نظام آموزش عمومى. البته، کاربرد این واژه به صورت عنوان کتاب، در آن زمان مرسوم نبوده و این کاربرد به قرن شانزدهم میلادى بر مى گردد. در آن زمان نیز در مورد کتابهاى فلسفى و آموزشى به کار رفته است. استفاده از این عنوان براى کتابهاى مرجع (کاربرد کنونى) نسبتا جدید است و از قرن هفدهم به تدریج معمول شده است.(Cf.Encyc.Britanica, 8/363)

پیشینه دائره المعارف نویسى به معناى عام آن، در غرب به دوره یونان باستان مى رسد. گردآورى مطالب فراوان از علوم مختلف به صورت موجز در یک مجموعه را مى توان در آثار ارسطو مشاهده کرد. گرچه برخى از نویسندگان، اولین دائره المعارف را «تاریخ طبیعى» (NaturalHistory) نوشته پلینى مى دانند. اما دائره المعارف نویسى به شکل نوین آن (با ترتیب الفبایى، همراه با کتابشناسى) توسط جان هریس در «فرهنگ فنون» (LexiconTechnicum) پدید آمد. این اثر در سال 1704 میلادى منتشر شده است. از میان تمامى دائره المعارفهاى جهان مى توان «دائره المعارفِ» دیدرو (TheEncyclopedie) را به عنوان مشهورترین دائره المعارف نام برد. این دائره المعارف به سال 1772 در فرانسه منتشر شد. از میان قدیمى ترین دائره المعارفهاى جهان نیز مى توان دائره المعارف بریتانیکا را نام برد، که چاپ اول آن در سه جلد در سال 1771 منتشر شده است. اولین دائره المعارف قابل توجه امریکا نیز «دائره المعارف امریکانا» (TheEncyclopediaAmericana) است، که با ویراستارى فرانسیس لیبر در 13 جلد به سال 1829 تا 1833 میلادى منتشر شده است. (Cf.clumbiaEncyc.867) چاپ جدید این دائره المعارف داراى 30 جلد است. از نخستین نمونه هاى دائره المعارفهاى تاریخى و زندگى نامه اى مى توان «فرهنگ بزرگ تاریخى» اثر لوئى مورى (LuiMorei) کشیش فرانسوى را نام برد که به انگلیسى، آلمانى، اسپانیولى و ایتالیایى ترجمه شده است. (مصاحب، دایره المعارف فارسى، 1/957) جز این موارد، در سالهاى اخیر دائره المعارفهاى بسیارى نیز در آلمان، فرانسه، انگلستان، امریکا و سایر کشورهاى جهان در اندازه هاى مختلف و با اهداف گوناگون به صورت عمومى و تخصصى چاپ و منتشر شده است. همین طور دائره المعارفهاى مذکور نیز بارها ویرایش، بازنویسى و تکمیل شده است.

دائره المعارف نویسى در جهان اسلام

نگارش دائره المعارف در بین مسلمانان نیز سابقه اى طولانى دارد. هرچند کاربرد واژه دائره المعارف در مفهوم خاص آن در جهان اسلام نسبتا جدید است، اما این شیوه در نگارش بسیارى از متون اسلامى به کار گرفته شده است. در آغاز جلد هشتم «الذریعه» تاریخچه کوتاهى از دائره المعارف نویسى آمده است، که بخشى از آن به دائره المعارف نویسى در حوزه اسلامى اختصاص دارد. در مقدمه کتاب «یواقیت العلوم» نیز تعدادى از دائره المعارفهاى اسلامى ذکر شده است. دائره المعارفهایى نیز امروزه به صورت الکترونیکى روى شبکه اینترنت توسط برخى از مراکز اسلامى تأسیس شده و مورد استفاده مى باشد.

جایگاه دائره المعارف

امروزه با توسعه علوم و فنون وگسترش معارف بشرى از یک سو و کمبود فرصت مطالعه و تحقیق از سوى دیگر، گرایش به مطالعه دائره المعارفها، در میان اقوام مختلف رواج فراوانى یافته و دائره المعارفها در زندگى بشر جایگاه قابل توجهى پیدا کرده اند. به نظر مى رسد، این سیر صعودى ادامه خواهد داشت و ما در آینده شاهد افزایش چشمگیر این گرایش خواهیم بود، به ویژه آنکه دائره المعارفهاى نوین سعى در بهبود کیفیت و افزایش امتیازات خویش دارند و حتى یک دائره المعارف در چاپها و ویرایشهاى متوالى، معمولاً کیفیتى بهتر پیدا مى کند. با وجود این، هنوز فرهنگ دائره المعارف خوانى و مراجعه مکرر به دائره المعارفها، جایگاه مناسب خویش را در سیر مطالعاتى مردم پیدا نکرده و با جایگاه شایسته خود فاصله زیادى دارد. دائره المعارفها بسیار فراتر از سطح فعلى مى توانند به بشر خدمت کنند.

اما چگونه مى توان فرهنگ استفاده از دائره المعارف و مراجعه مکرر به آن را در جامعه توسعه داد؟ در پاسخ باید خاطر نشان کرد که در گرایش جامعه به یک سنت و روش خاص، عوامل بسیارى دخالت دارند. شاید از میان عوامل مؤثر در این زمینه بتوان به بهبود کیفى، تنوع بیشتر، به روز شدن محتویات و جذابیت همه جانبه اشاره کرد.

علاوه بر موارد فوق، غناى محتوایى و دقت در گزارش مطالب نیز در اقبال عمومى و اعتماد مخاطبان بسیار مؤثر است. یک دائره المعارف اساسا باید سیر کلى مباحث درباره موضوعات و مدخلهاى مورد نظر را با رعایت امانت در نقل و به دور از تعصبات و جانبداریهاى مثبت و منفى منعکس سازد. البته، در عمل شاید نتوان نمونه اى ارائه کرد که کاملاً این جهت را رعایت کرده و واقعا بى طرفانه و به دور از تعصبات قومى، ملى، مذهبى و مانند آن نوشته شده باشد. در اغلب موارد مى توان رگه هایى از گرایشهاى خاص را، به صورت نامحسوس در دائره المعارفهاى گوناگون مشاهده کرد.

همچنین در دستیابى دائره المعارفها به جایگاه شایسته در سیر مطالعاتى مردم، اطلاع رسانى ها نقش اساسى دارند. تاکنون ارزش و کارایى دائره المعارفها به خوبى براى عموم مردم معرفى نشده است. در این زمینه رسانه هاى جمعى مى توانند بسیار مؤثر باشند.

عامل دیگر که در تأمین این هدف مؤثر است، جنبه اقتصادى آن است. با توجه به آنکه تدوین یک دائره المعارف هزینه بسیار زیادى دارد، به بهاى بالایى عرضه مى شود، از این جهت بسیارى از مردم توان استفاده مستمر از آن را ندارند. این مسئله یارى دولتها و ارگانهاى فرهنگى را مى طلبد که با مساعدتهاى خود هزینه هاى تدوین آن را کاهش داده و یا براى عرضه آن، تسهیلاتى در نظر بگیرند.

با فراگیر شدن استفاده از رایانه و امکان عرضه دائره المعارفها به صورت الکترونیکى، مشکل هزینه تا حدودى حل مى شود. در عرضه الکترونیکى به صورت لوح فشرده یا بر روى شبکه جهانى، ضمن حذف کاغذ و سایر هزینه هاى چاپ، قابلیتهاى فراوان رایانه اى نیز در جست وجو و گزارش گیرى از مطالب بکار آمده، موجب دقت بیشتر و سرعت بسیار زیاد تحقیق مى شود. ارائه انبوه اطلاعات بدست آمده در مورد هر عنوان، به صورت الکترونیکى، ضمن کاهش هزینه ها، کارایى دائره المعارفها را نیز افزایش مى دهد.

انواع دائره المعارف

همان گونه که گذشت، دائره المعارف در مفهوم عام آن سابقه اى طولانى دارد. در یک تقسیم به لحاظ شیوه نگارش، مى توان دائره المعارفها را به قدیم و جدید تقسیم کرد. این دو نوع دائره المعارف در مفهوم «گردآورى معارف بسیار در یک مجموعه» با یکدیگر شریکند، اما در مواردى نیز با یکدیگر تفاوت دارند. از جمله موارد اختلاف، آن است که معمولاً هریک از دائره المعارفهاى قدیم توسط یک نفر نگارش یافته، اما دائره المعارفهاى نوین توسط افراد مختلف به صورت گروهى نگارش مى یابند. همچنین در دائره المعارفهاى نسل قبل به ذکر مآخذ و معرفى منابع مربوط به موضوع و نشان دادن راه براى تحقیق بیشتر، اهمیت چندانى داده نمى شد؛ اما در دائره المعارفهاى نسل جدید به این مسئله اهمیت بسیار داده مى شود. تفاوت سوم، نظم و چینش آن دو است؛ دائره المعارفهاى قدیمى با ترتیبى موضوعى و همراه با نظم منطقى ابواب مرتب شده اند، اما دائره المعارفهاى جدید با ترتیبى الفبایى عناوین خود را مرتب مى سازند.

در نگاهى دیگر، مى توان دائره المعارفها را به عمومى و تخصصى تقسیم کرد. البته، مرزبندى دقیق و تعیین هریک از این دو نوع بسیار مشکل است؛ زیرا هیچ دائره المعارفى نه کاملاً عمومى است، که به همه علوم و فنون و معارف بشرى بپردازد و نه کاملاً تخصصى، که منحصرا به یک موضوع خاص توجه داشته باشد. اما به طور نسبى این دو نوع دائره المعارف در جوامع بشرى از یکدیگر بازشناسى شده و به عنوان دائره المعارف عمومى یا تخصصى نامیده مى شوند.

تقسیم به «عمومى» و «تخصصى» درمورد دائره المعارفهاى قدیم نیز صادق است. مثلاً موارد ذیل را مى توان به عنوان نمونه هایى از دائره المعارفهاى تخصصى قدیم برشمرد:

بحارالأنوار علامه مجلسى (اخبار)؛ تاج العروس زبیدى (لغت و اعلام)؛ جواهرالکلام نجفى (فقه)؛ حیاه الحیوان دمیرى (جانورشناسى)؛ ذخیره خوارزمشاهى (طب)؛ شفاى ابن سینا (فلسفه)؛ معجم البلدان حموى (جغرافیا)؛ مفردات ابن البیطار (داروشناسى)؛ القلوب مستوفى (جغرافیا و علوم طبیعى)؛ نهایه الارب نویرى (ادبیات عمومى). (رک. حکیمى، دانش مسلمین، 86)

دائره المعارفهاى عمومى به عنوان کتاب مرجع در کتابخانه هاى عمومى بسیار سودمند بوده و براى عموم مردم به کار مى آیند. به مرور زمان، این گونه دائره المعارفها گسترش و تکامل یافته و امتیازات بسیارى به دست آورده اند. براى تدوین برخى از این دائره المعارفها هزاران نفر به کار گرفته شده اند. دائره المعارفهاى تخصصى، که شامل دانستنیها و معرفتهایى ویژه یک رشته یا یک موضوع است، عمدتا براى متخصصان و علاقمندان آن رشته یا موضوع سودمند مى باشد.

امروزه باتوجه به گسترش بسیار وسیع علوم و فنون، و موضوعات و مطالب آنها، نگارش دائره المعارفى عمومى، که به همه عرصه هاى دانش بشرى سرزده و از هر عنوان گزارشى هرچند کوتاه ارائه دهد، عملاً ناممکن شده است و گرایش کلى به سمت تدوین دائره المعارفهاى تخصصى و استفاده از آنها است. این گونه دائره المعارفها گاه در مورد یک دین یا درباره یک کشور یا یک رشته علمى و یا حتى پیرامون یک موضوع خاص نگارش مى یابند.

حوزه کارى دائره المعارف

در عرف دائره المعارف نویسى، براى تدوین یک دائره المعارف، حوزه نسبتا وسیعى در نظرگرفته مى شود. از این جهت، براى نگارش یک دائره المعارف، باید یک رشته علمى یا یک موضوع مهم را در نظر گرفت و مباحث کم اهمیت یا مباحث ریز، که حوزه گسترده اى براى بحث و بررسى ندارند، مناسب دائره المعارف نویسى نیستند. این مطلب را مى توان یکى از وجوه تمایز دائره المعارف با سایر کتابها به حساب آورد.

کارایى دائره المعارف

دائره المعارف به دلیل ویژگیها و امتیازهاى صورى و محتوایى خاصى که در مقایسه با سایر کتابها دارد، از جهت علمى و فرهنگى کارایى بسیار بالایى داشته و مشکلات فراوانى را حل مى کند؛ مشکلاتى که سایر کتابها معمولاً قادر به حل آن نیستند. از جمله این موارد، مى توان دستیابى سریع و آسان به مطالب در ذیل عناوین مورد نظر، آگاهى از تاریخچه و ساختار کلى مطالب مربوط به موضوع و نیز آشنایى با منابعى که در باره آن موضوع، مطالب مفیدى دارند، در نظر گرفت.

چنانچه دائره المعارف نویسى گسترش یابد و براى گروه هاى سنى متفاوت و سطوح علمى مختلف، دائره المعارفهایى با ویژگیهاى لازم به نگارش درآید و این گونه دائره المعارفها به مخاطبان مورد نظر معرفى شود، در ارتقاء سطح علمى، دینى، فرهنگى و اجتماعى بسیار سودمند خواهد بود.

امتیازات یک دائره المعارف

یک دائره المعارف خوب باید ویژگیهایى داشته باشد. به میزانى که این ویژگیها در آن بیشتر باشد، ارزش و اعتبار آن افزایش یافته، بر کارایى آن نیز افزوده مى شود. برخى از این ویژگیها عبارت است از:

1) گزینش مناسب و شایسته موضوع اصلى و مدخلها؛

2) انتخاب منابع معتبر و با ارزش؛

3) نگارش زیبا و روان؛

4) انعکاس کامل سیر تاریخى تحولات مربوط به هر مدخل؛

5) صحت محتوا و دقت در نقلها؛

6) نظم مطلوب در چینش مطالب؛

7) هماهنگى و انسجام مطالب و پرهیز از تناقضات؛

8) عدم همپوشى و تکرار در مطالب؛

9) پرهیز از جانبدارى مثبت و منفى در ذکر مطالب؛

10) ذکر منابع اصلى و تکمیلى.

شیوه نگارش دائره المعارف

دائره المعارفها در مراحل کارى نگارش و عرضه، شیوه هاى متفاوت دارند: برخى به نحو اصولى تر با تدارک زیرساختهاى لازم و تحقیقات مقدماتى وسیع در باب گزینش مدخلها، کتاب شناسى، تهیه پرونده هاى علمى و مانند آن، کار را آغاز مى کنند و جمعى دیگر بدون انجام مقدمات گسترده، شروع به کار نموده، در عوض از نویسندگان با تجربه استفاده مى کنند. برخى از دائره المعارفها توسط مراکز معتبر جهانى، با نیروها و امکانات بسیار گسترده و برخى دیگر با نیروها و امکانات محدود، کار را انجام مى دهند. به میزانى که در تهیه دائره المعارف از شیوه هاى پیشرفته تر و نیروهاى کارآمدتر استفاده شود، کارایى دائره المعارف نیز افزایش مى یابد.

در روش متداول دائره المعارف نویسى، برخى از مراحل قابل ذکر و بازشناسى است. یک مرحله بسیار مهم از کار، انتخاب مدخلهاى دائره المعارف است؛ یعنى عناوینى که مقالات در ذیل آنها نگارش یافته، منتشر مى شود. این گزینش سرنوشت اصلى دائره المعارف را مشخص مى کند.

مرحله بعد، انتخاب مؤلفان و سفارش مقالات به آنها است. معمولاً در گزینش نویسندگان دائره المعارف، دقت خاصى به عمل مى آید. وجود صاحبنظران و افراد سرشناس رشته هاى علمى در میان نگارندگان، به مجموعه اعتبار خاصى مى بخشد و سبب اعتماد مخاطبان و خوانندگان خواهد شد.

مرحله دیگر، تدوین شیوه نگارش و ویرایش است. شیوه نامه نگارش دائره المعارف در کیفیت مطالب و هماهنگى مقالات گوناگون آن، نقش اساسى دارد.

مشکلات نگارش دائره المعارف

در تدوین و نگارش دائره المعارفها موانع و مشکلات فراوانى وجود دارد. یکى از مهم ترین مشکلات در این زمینه، فقدان دانشمندان و افراد کارآمدى است که با سبک تألیف دائره المعارف آشنا بوده، براى کارى درازمدت و بسیار دشوار آمادگى داشته باشند.

مشکل عمده دیگر، به روش کار و طبیعت دائره المعارف نویسى برمى گردد. در دائره المعارف نویسى، علاوه بر دقت در نقل، وسعت تحقیقات و اتقان مطالب، باید سعى وافر در گزینش مناسب صورت گیرد. با توجه به هدف دائره المعارف و انتظار مخاطبان آن، که مى خواهند مطالب سودمند بسیارى را در فرصتى اندک بیاموزند، یک دائره المعارف باید در انتخاب مطالب و تنظیم آنها دقت بسیار زیادى داشته باشد. گردآورى آرا و اندیشه هاى گوناگون به میزان لازم و از موارد کاملاً مناسب و مرتب ساختن آنها در عباراتى روان و هماهنگ، کارى بسیار دشوار بوده، زمان و هزینه هاى فراوانى را مى طلبد.

از مشکلات دیگرى که براى بسیارى از دائره المعارفها وجود دارد، فقدان منابع تحقیق به میزان مورد نیاز است. در دائره المعارفها، منابع نقشى کلیدى و بسیار مهم دارند و چون تحقیقات دائره المعارف باید نسبتا کامل باشد، منابع آن نیز باید از جامعیت لازم برخوردار باشد. در بسیارى از موارد، منابع مختلفِ مربوط به موضوع، بسیار نادر و دور از دسترس مقاله نویسان بوده، تهیه آنها با دشوارى زیاد و هزینه اى سنگین همراه است.

منابع

1. حکیمى، محمدرضا، دانش مسلمین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، [1357].

2. طهرانى، آقابزرگ، الذریعه الى تصانیف الشیعة، بیروت: دارالأضواء، الطبعه الثانیة، بى تا.

3. مصاحب، غلامحسین، دایره المعارف فارسى، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1380.

پى نوشت ها

1 1. The Oxford English Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 1967.