معارف عقلی

ضرورت ایجاد دوره هاى آموزش عرفان اسلامی
(به همراه گزارشى از الگوى اجرا شده در مرکز پژوهشى دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى)

احمد ابوترابی

چکیده:

بى تردید، مراتب عقل، سعه وجودى و تفاوت توانایى هاى ذاتى و اکتسابى افراد بشر، مى طلبد که معارف متفاوتى به آنان ارائه شود. سطوح متفاوت معانى آیات و روایات و حقایق مطرح شده در کتاب، سنت و به ویژه مناجات هاى معصومان(ع)، ـ که بیشتر افراد بشر از درک حقایق آنها عاجزند ـ نشان از این واقعیت است.

بالا بردن سطح فکر و ایمان بشر براى درک حقایق والاتر عالم هستى، بخشى از وظیفه هدایت عمومى و دلسوزى براى انسان هاى دیگر است که انبیا و اولیاى الهى در راه آن سختى هاى زیادى را به جان خریدند، و فرهیختگان جامعه نیز به پیروى از آنان باید در این راه گام بردارند.

عرفان اسلامى یکى از علوم عهده دار این وظیفه بزرگ است؛ که براى انجام درست این وظیفه دچار مشکلات، آسیب ها و محدودیت هاى فراوانى است که کیان آن را تهدید مى کند، و براى رفع آن، باید تدابیرى اندیشید. در این نوشتار افزون بر اشاره به عناوین آسیب ها و محدودیت هاى موجود، در ارائه عرفان حقیقى اسلامى، به ارائه الگویى براى آسیب زدایى از آن پرداخته شده است.

برنامه و سرفصل هاى درسى اجرا شده در مرکز پژوهشى دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى، براى تربیت محققان ورزیده در عرفان اسلامى الگویى عملى است، که در این نوشتار با هدف استفاده از دیدگاه هاى صاحب نظران، ارائه شده است.

کلید واژه ها:

مراتب عقل، آموزش عرفان اسلامى، عرفان نظرى، عرفان عملى، عرفان ادبى، آسیب شناسى عرفان.

ضرورت آموزش عرفان اسلامی

حقایق هستى اقیانوسى بى کرانه است که بهره مندیِ کامل از آن، سعه اى وجودى به قدرى آن را مى طلبد که جز ذات لایتناهى الهى جل و علا را نشاید. فیاضِ على الاطلاق بودنش اقتضا کرد آنان را که شایسته اند به تناسب مرتبه شان بى بهره نگذارد. از این روى، خود و اولیایش، مؤمنان را به افزایش این شایستگى سفارش مى کرده اند تا با افزودن کمال خویش زمینه ظهور کمالات بى نهایتش را بیشتر فراهم سازند.

نخستین زمینه بهره مندى از این کمالات را با نهادنِ «عقل» (با اختلاف مراتبش) در ذات انسان ها به ودیعه گذاشت، و بر اساس آن، انسان را از حیوانات متمایز ساخت و شرافت بخشید، و این نعمت را، برترین نعمت خویش به شمار آورد: ما قسم الله العباد شیئاً افضل من العقل (کلینى، اصول کافى، کتاب العقل و الجهل، حدیث11). نیز انسان هایى را که در آنان این موهبت الهى به صورت ملکه علمى و عملى در آمد«اولوالالباب» به شمار آورد و آنان را بر دیگران برترى بخشید:

... یا هشام ثم ذکر اولى الالباب بأحسن الذکر و حلّاهم بأحسن الحلیه فقال: «یُؤتِى الْحِکْمَةَ مَن یَشَاء وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَةُ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا یَذَّکَّرُ الّا أُوْلُواْ الالْبَابِ (بقره، 269)» (همان، حدیث12)، و با تفاوت مراتب خرد، مراتب علم و معرفت بشرى را نیز متفاوت گردانید و گروهى را به سبب رسوخ علم برترى داد: وَالرَّاسِخُونَ فِى الْعِلْمِ یَقُولُونَ ءامَنّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ الا أُوْلُواْ الالْبَابِ (آل عمران، 7).

تفاوت معرفت را منشائى براى تفاوت ایمان و عمل شمرد: و قال: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الاخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِى الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الاَلبابِ (زمر، 9)» (همان، حدیث 11)، تا جایى که استکمال عقل را هدف بعثت انبیا دانست و بدین بیان، ایمان و عقل را مساوى قرار داد: ... و لابعث الله نبیاً و لا رسولاً حتى یستکمل العقل و یکون عقله افضل من عقول جمیع امته (همان). هر چند طبق این کلام شریف، رسول گرامى اسلام(ص) اکمل العقول را داشتند، دیگران تنها به قدر ظرف خویش توانایى بهره گیرى یافتند: ...و ما کلّم رسول الله من العباد بکنه عقله قط و قال رسول الله انّا معاشر الانبیاء أمرنا أن نکلم الناس على قدر عقولهم... (همان، حدیث15). رشد و ثواب بندگان را نیز به تناسب عقل، و ارزش عبادت را به قدر خرد محاسبه خواهدکرد: ... فقال ان الثواب على قدر العقل ... فأوحى الله الى الملک انّما أثیبه على قدر عقله (همان، حدیث8)، و مؤاخذه را نیز به تناسب عقل مقرر فرمود: ... انما یداق الله العباد فى الحساب یوم القیامه على قدر ما آتاهم من العقول فى الدنیا (همان، حدیث7).

تفاوت درجات عقل در مردم، تفاوت ظاهر و باطن و تعدد مراتب باطنِ کلام خداوند متعال و سخنان رسول اکرم(ص) و سخن امامان معصوم (ع) را فراهم ساخت؛ به گونه اى که گاه تفسیر قرآن در کلام معصومان(ع) با توجه به تفاوت عقول و مراتب وجود مخاطبان، متفاوت (نه متناقض) بیان شد.

عقل در روایات، ابزارى براى فاصله گرفتن از کفر و روى آوردن به دین به شمار آمده است؛ چنان که فرمود: لیس بین الایمان و الکفر الّا قله العقل (همان، حدیث33) و گاه ثمره و نتیجه و موهبتى ویژه، یعنى «حکمت» قلمداد شده است: ... و قال: « وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ (لقمان،12)» قال الفهم و العقل.... (همان، حدیث12) و گاه زمینه اى براى تعمیق در معارف دینى و عقلى به شمار آمده است: ...کان امیرالمؤمنین یقول بالعقل استخرج غور الحکمه و بالحکمه استخرج غور العقل... (همان، حدیث34).

نتایج و اشارات عقل، اولوالالباب را به حقایقى رهنمون ساخت که عقل را یاراى وارد شدن در آن، و لغت و زبان عرف را گنجایش معانى آن نیست، و عقل را به ناکفایتى خود در ادراک آن معترف ساخت، و استدلال هاى عقلى برایش ناکارا به شمار آمد: کیف یستدل علیک بما هو فى وجوده مفتقر الیک أیکون لغیرک من الظهور ما لیس لک، حتى یکون هو المظهر لک متى غبت حتى تحتاج الى دلیل یدل علیک و متى بعدت حتى تکون الاثار هى التى توصل الیک، عمیت عین لاتراک علیها رقیباً و خسرت صفقه عبد لم تجعل له من حبک نصیباً... منک اطلب الوصول الیک و بک استدل علیک فأهدنى بنورک الیک و أقمنى بصدق العبودیه بین یدیک (دعاى امام حسین u در روز عرفه).

اشارت هاى عقلى و صراحت هاى وحیانى مذکور در آیات نورانیِ قرآن و روایات، به ویژه دعاها و مناجات هاى بر جاى مانده، حکیمان را به دنیاى دیگرى رهنمون ساخت که در صدد برآمدند با عمل مجدانه به شریعت و مجاهدت هاى نفسانى به آن دست یابند، و با استفاده از تحلیل هاى ذهنى و عقلى آن را به فهم درآورند و با الفاظ و معانى و اصطلاحات علمى به نحوى آن را تبیین کنند. این بود که علوم بشرى از حد فهم هاى عادى به علوم عقلى، و از علوم عقلى به معارف حکمى و عرفانى راه یافت، و مسلمانان در صدد برآمدند تا با نیل به حقایق، معارف عمیق کلمات معصومان (ع) را دریابند.

اما این علوم را تا کنون آسیب هاى فراوانى تهدید کرده است. ذهنى نبودن حقایق شهودی؛ دشوارى تبدیل بسیارى از آنها به مفاهیم عقلی؛ فاصله آن با فهم عمومی؛ ناکفایتى الفاظ و معانى رایج و تحلیل هاى بدوى عقلى براى بیان این گونه معارف؛ متشابه بودن عبارات به کار رفته در تبیین آنها؛ نزدیک بودن معانى ظاهرى آنها با مفاهیمى کاملاً متضاد با آن؛ ناآشنایى برخى واردان به عرصه هاى معارف عرفانى با تعبیر هاى عقلى، یا بى توجهى برخى عارفان به سطح فکرى مخاطبان و استفاده از الفاظ و معانى رایج در خطاب با آنان و در نتیجه استفاده آنان از عباراتى ظاهراً متناقض ؛ وارد شدن برخى افراد ناشایسته به لحاظ علمى، فکرى یا اخلاقى در وادى این معارف بلند؛ استفاده ابزارى بعضى، از این گونه معارف براى هدف هاى ناشایست؛ سوء استفاده شیادان از ظواهر الفاظِ به کار رفته در آن براى رهایى از شریعت و تکلیف هاى دینی؛ سطحى نگرى برخى ناآشنایان و دشمنى آنان با آنچه نمى دانند و نمى فهمند؛ دفاع مریدانه برخى دوستان و تلقى معصومانه از سخنان بزرگان عرفان و حکیمان وارسته؛ تحریف احتمالى برخى متون عرفانی؛ عدم جامعیت برخى آشنایان با این علوم در باب همه معارف و علوم لازم براى نگاه دقیق و جامع به عرفان، از جمله آسیب هایى است که از یک سو، این گونه معارف و صاحبان آن را با طعن و اتهامات ناروا روبه رو ساخته، و از سوى دیگر، زمینه سوء استفاده برخى شیادانِ دین ستیز را از برخى متشابهات آن فراهم ساخته است و برخى دوستان علاقه مند و دلسوز را مانع دقت، گسترش و تنقیح مباحث آن قرار داده است.

حال که بحمد الله حوزه هاى علمیه تشیع، مهد گسترش و ترویج فرهنگ و تمدن اسلامى و شیعى شده اند و معارف بلند قرآن و سنت و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) این زمینه را یافته است که با ابزارهاى مختلف فهمیده شود و گسترش یابد، و گرایش به معنویات و دورى از مظاهر مادى و فهم عمیق معارف دینى در دنیاى اسلام بلکه در همه عالَم فزونى گرفته، زمان آن رسیده است که براى عرفان اسلامى و براى مقابله با آسیب هاى آن نیز تدبیرى اندیشیده شود و موانع فهم دقیق و گسترش عمیق آن برطرف گردد، و از این رهگذار، زمینه هاى فهم معارف بلند قرآن، سنت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بیشتر فراهم آید و راه گرایش به آموزه هاى ضد دینى که امروزه گاه آن را به نام معنویت و عرفان ترویج مى کنند، بسته شود و اشتیاق نسل معنویت خواه امروزه به درستى سیراب گردد. بدیهى است زمان آن گذشته است که بتوان این گونه تعالیم را محدود ساخت، و دیگر نمى توان آن را در اطاق هاى دربسته به افرادى محدود با قرنطینه هاى گوناگون آموخت و دیگران را از آن باز داشت. اگر شتاب نکنیم روز به روز با افزایش گرایش هایى روبه رو خواهیم شد که به جاى عرفان حقیقیِ برگرفته از حقایق دینى و معارف اهل بیت‡، فرهنگ هاى التقاطى غربى و معنویت هاى بدون دین و شرایع ساخته شده به سفارش سرویس هاى اطلاعاتى استکبار را به خورد فطرت هاى پاک و قلب هاى دست نخورده، خواهند داد.

به نظر مى رسد بهترین راه براى استفاده صحیح از این معارف و جلوگیرى از آفات آن، ایجاد برنامه هایى منسجم، جامع و کنترل شده، در راستاى آموزش و پرورش کسانى است که از توانایى هاى ذاتى، پیش نیازهاى علمى و شأنیت هاى اخلاقى براى پاى نهادن در این مباحث بهره مندند. این برنامه ها باید همراه با متونى براى سطوح و شرایط سنى، فرهنگى و علمى مختلف باشد تا با طبقه بندى مناسب مباحث، بتوان از معارف بلند آن بهره برد، و از آفات آن نىز مصون ماند.

«مرکز پژوهشى دائرة المعارف علوم عقلى اسلامی» وابسته به مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینی(قدس سره)، با الهام از رهنمودهاى ریاست معظم این مرکز، علامه عالى قدر حضرت آیت الله مصباح یزدی(مدظلّه) در زمینه تحقق این هدف مقدس و تأمین محققان مورد نیاز خود، در صدد برآمد تا با تدوین برنامه اى نسبتاً جامع، مجال آشنایى و پژوهش در عرفان ناب اسلامى را براى طلاب حوزه علمیه قم فراهم آورد.

هدف، همان عرفانى است که شخصیتى جامع چون امام راحل (قدس سره)، را براى جامعه اسلامى تربیت کرد و عالمانى چون علامه طباطباییŠ را در حوزه هاى علمیه پرورش داد.

روشن است براى دستیابى به چنین هدفى با یک برنامه ریزى آموزشى، نباید خود را به شیوه هاى رایج در آموزش هاى کلاسیک محدود ساخت و در سرفصل هاى درسى با محدودیت واحد ها، از جامعیت برنامه کاست؛ اما از سوى دیگر، محدودیت عمر و گستردگى جنبه هاى مختلف این علم به حدى است که عمر یک انسان معمولى براى دستیابى به همه بخش هاى آن کفایت نمى کند، و بنابراین نمى توان آن را بدون محدودیت نیز در نظر گرفت. از این روى، به ناچار با تعریف واحدهاى درسى ـ اما نه با آن حدودى که رایج است ـ تا حدى آن محدودىت را پذىرا شدىم. جمع همه عناوین درسى و پیش نیازهاى لازم براى این برنامه و اهداف آن، و قرار دادن آن در واحدهایى خاص مشکلى جدى بود که رهایى از آن آسان نبود؛ اما به فضل الهى و دلسوزى و فداکارى استادانى زبردست از کمیته تخصصى عرفان مرکز پژوهشى دائرة المعارف، به ویژه استاد ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین یزدان پناه، که افزون بر تلاش فوق العاده در راستاى تأسیس این دوره و برنامه ریزى براى آن، نظارت و مدیریت این گروه را نیز به عهده دارد، و با حمایت ها و دقت هاى فراوانى که استاد ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین آقاى فیاضى در گزینش علمى و فکرى دانش پژوهان این دوره مبذول داشتند، دوره اول آموزشى و پژوهشى «تربیت محقق عرفان اسلامی» با حدود هشتاد واحد درسى در مرکز پژوهشى دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى آغاز به کار کرد.

به رغم بى سابقه بودن، فقدان متون درسى مناسب، و کمبود استادان زبردست و پایبند به معارف و احکام قرآن و سنت، و متعهد به حقیقت عرفان اسلامى براى سرفصل هاى مصوب، بحمد الله این دوره با موفقیت به پیش مى رود و دانش پژوهان این دوره ششمین ترم تحصیلى خود را مى گذرانند.

همان گونه که اشاره شد، در بسیارى از سرفصل هاى درسى، تحقیقات متناسب وجود نداشت؛ چه رسد به اینکه متنى درسى براى آن تدوین شده باشد. از این روى، تدوین منابعى متناسب با سرفصل هاى درسى نیز در دستور کار این مرکز قرار گرفت و اکنون نخستین گام ها براى مشخص شدن منابع درسى لازم برداشته مى شود.

با توجه به اینکه برخى مراکز دانشگاهى یا مؤسسات علمى، در برنامه هاى خود رشته هایى متناسب با رشته عرفانِ مرکز پژوهشى دائرة المعارف دارند، به نظر مى رسد ارائه برنامه هاى درسى این مرکز به استادان و دانش آموختگان این رشته، دست کم این فایده را داشته باشد که از رهنمود هاى آنان در اصلاح برنامه هاى خویش بهره بریم.

گفتنى است:

1. با توجه به محدودیت زمان، اهمیت واصالت عرفان نظرى ونیاز بیشتر آن به آموزش واستفاده ازاساتید، واحد هاى درسى آن، نسبت به سایر سرفصل ها اکثریت را دارد اما واحد هاى عرفان تطبیقى، عملى و ادبى وسایر سرفصل ها نیز به اندازه اى است که به نظر مى رسد فارغ التحصیلان دوره بتوانند با آموزش هایى که دیده اند واندوخته هاى علمى که در این دوره به دست آورده اند،مطا بق باعلاقه خویش یا نیاز مرکز به پژوهش درآنها بپردازند. اما در عین حال جهت ورود تخصصى تر به برخى از عناوین اصلى مربوط به رشته عرفان، مانند: عرفان ادبى، عرفان عملى، فلسفه عرفان وحتى خود عرفان نظرى، یکى از برنامه هاى در حال بررسى در مرکز، ایجاد دوره هاى کارورزى تحقیق در هر یک از موضوعات مزبور، پس از اتمام این دوره است.

2. پس از نزدیک شدن به پایان واحدهاى درسى دوره اول، این مرکز در صدد ایجاد دوره دوّم این رشته در سال تحصیلى 85 ـ 86 بر آمده است، که مقدمات آن در حال انجام است.

واحدها و سرفصل هاى درسى در حال اجراى «دوره تربیت محقق عرفان اسلامی» مرکز بدین شرح است:

فلسفه اسلامى (موضوعى 1)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظرى. پیش نیاز: ندارد. هدف: شناخت مسائل فلسفه اسلامى (وجود و ماهیت) که در تبیین مباحث عرفانى به کار مى آیند. سرفصل درس ها: 1. اصالت وجود و اتحاد وجود و ماهیت؛ 2. تشکیک وجود و فروعات آن، یعنى حقیقت وحدانى در تشکیک صدرایى و کیفیت سریان حقیقت وجود در موجودات، وحدت و کثرت به ویژه وحدت حقیقى و وجود مطلق به اطلاق مقسمى و قسمى و ربط وحدت به کثرت؛ 3. تخصص الوجود و تشخصه؛ 4. بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لیس بشىءٍ منها؛ 5. المعدوم لایُعاد؛ 6. نشآت ماهیت؛ 7. فصل، نحوه وجود و شیئِیت شیء به فصل اخیر؛ 8. اعتبارات سه گانه ماهیت؛ 9. عالم مثال. منابع اصلى: اسفار جلد1، 2 و6. منابع جنبى: دیگر کتاب هاى فلسفى ملاصدرا.

فلسفه اسلامى (موضوعى 2)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظرى. پیش نیاز: فلسفه اسلامى (موضوعى 1). هدف: شناخت مسائل فلسفه اسلامى (امکان و علیت) که در تبیین مباحث عرفانى به کار مى آیند. سرفصل درس ها: 1. امکان و وجوب؛ 2. جعل وجود و ماهیت؛ 3. امکان فقرى و وجود رابط و معناى حرفی؛ 4. مفاد و محتواى علیت؛ 5. اقسام علت فاعلی؛ 6. قاعده الواحد؛ 7. علت احتیاج معلول به علت؛ 8. ادله اثبات وحدت شخصى و رابطه علت و معلول با تفسیر تشکیک خاصى و کیفیت تنزل علت در معلول و به طور کلى «مباحث فى تتمة من بعض الخبایا»؛ 9. علت غایی؛ 10. عشق جمیع موجودات. منابع اصلى: اسفار، جلد1 و 2. منابع جنبى: دیگر کتاب هاى فلسفى ملاصدرا.

فلسفه اسلامى (موضوعى 3)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: فلسفه اسلامى (موضوعى 2). هدف: شناخت مسائل فلسفه اسلامى (الهیات بالمعنى الاخص) که در تبیین مباحث عرفانى به کار مى آید. سرفصل درس ها: 1. برهان صدیقین با توجه به تقریرهاى عرفانی؛ 2. واجب الوجود ماهیته انیته و نظریه نهایى ملاصدرا به نفى ماهیت و پاسخ به شبهه ابن کمونه؛ 3. واجب الوجود بالذات واجب الوجود من جمیع الجهات؛ 4. عینیت صفات بالذات؛ 5. توحید افعالى و لا مؤثر فى الوجود الا الله؛ 6. دیدگاه عرفا در بحث علم واجب به ماسوا و نظریه ملاصدرا در باب علم و مراتب آن؛ 7. نظریه ملاصدرا در باب حیات الهی؛ 8. نظریه ملاصدرا در باب اراده و اتحاد علم و اراده و شمول اراده بر جمیع افعال؛ 9. کلام و وحى در کتاب و مراتب کلام و قرآن. منابع اصلى: اسفار جلد6 و 7. منابع جنبى: دیگر کتاب هاى فلسفى ملاصدرا.

فلسفه اسلامى (موضوعى 4)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: فلسفه اسلامى (موضوعى 3). هدف: شناخت مسائل فلسفه اسلامى (مباحث نفس و معاد) که در تبیین مباحث عرفانى به کار مى آیند. سرفصل درس ها: 1. حقیقت نفس؛ 2. النفس فى وحدتها کل القوى؛ 3. جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء؛ 4. اتحاد عاقل و معقول؛ 5. حقیقت ابصار؛ 6. ادله تجرد برزخى خیال؛ 7. حشر الانسان؛ 8. بحث ساعت و قیامت؛ 9. خلود بهشت و جهنم؛ 10. تجدید احوال؛ 11. ربط حادث به قدیم؛ 12. حرکت و تجدد امثال. منابع اصلى: اسفار جلد3، 4 ، 8 و 9. منابع جنبى: دیگر کتاب هاى فلسفى ملاصدرا.

عرفان نظری

تعداد واحد: 3 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: تاریخ فلسفه اسلامی. هدف: آشنایى با چیستى عرفان نظرى و مسائل آن.

سرفصل درس ها: وحدت وجود، چینش نظام هستى و تعینات و تجلیات آن، انسان کامل. منابع اصلى: جزوه درسى استاد.

عرفان عملی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: تاریخ عرفان اسلامی. هدف: آشنایى با منازل سیر و سلوک عرفانی. سرفصل درس ها: مقامات و منازل عرفانى با توجه به منازل السائرین، مانند معرفت نفس، یقظه، حال و مقام، جمع و تفرقه، تجلى و استتار، وجد، سکر و صحو، شهود و غیب، محو و اثبات، خلوت، سماع، آداب مرید، شوق، قرب، انس، هیبت، فنا و بقا. منابع اصلى: منازل السائرین خواجه عبداللـه انصاری. منابع جنبى: شرح منازل السائرین قاسانى، نمط نهم اشارات، اللمع، کشف المحجوب و فتوحات.

عرفان شعرى و ادبی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ندارد. هدف: آشنایى با چیستى عرفان شعرى و تاریخچه آن. سرفصل درس ها: تاریخ عرفاى صاحب شعر عرفانى، تاریخچه اصطلاح شناسى، دسته بندى و تفسیر اصطلاحات عرفان شعرى، چیستى و فلسفه زبان عرفان شعری. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جانبى: گلشن راز.

تاریخ عرفان اسلامی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ندارد. هدف: آشنایى با تاریخ پیدایش و توسعه عرفان در جهان اسلام.

سرفصل درس ها: تاریخ تدوین عرفان، تاریخ ظهور عرفان نظرى و عملى، کتاب شناسى توصیفى تاریخ عرفان، مهم ترین عرفا و مشایخ عرفانى، بیان تأثیر و تأثر عرفا درقبال یکدیگر، نحوه بهره گیرى عرفا از اسلام، بیان دوره ها و گرایش هاى عرفانی. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: تاریخ تصوف در اسلام دکتر غنى، جستجو در تصوف دکتر عبدالحسین زرین کوب، سلسله هاى تصوف در ایران، طبقات الصوفیه، عرفان استاد شهید مطهرى، تاریخ ادبیات ایران دکتر صفا، تذکرة الاولیاء، نفحات الانس، اللمع، کشف المحجوب، الرسالة ا لقشیریة.

مبانى عرفان اسلامی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظرى. پیش نیاز: ندارد. هدف: شناخت چیستى، اقسام، قلمرو و معیار عرفان.

سرفصل درس ها: چیستى عرفان، رابطه عرفان نظرى و عملى، رابطه عرفان با عقل، رابطه عرفان با شریعت، رابطه عرفان با اخلاق، رابطه عرفان با تجربه دینى، میزان و معیار عرفان. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: شرح قیصرى بر تائیه ابن فارض.

معرفت شناسی

تعداد واحد: 3 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ندارد. هدف: شناخت معیار سنجش معرفت صحیح از سقیم. سرفصل درس ها: تعریف معرفت شناسى و تمایز آن با علوم همگون، چیستى معرفت، انواع معرفت، امکان معرفت(نقد شکاکیت معرفتى، نقد کثرت گرایى معرفتى، نقد نسبى گرایى معرفتى)، ابزار معرفت، منابع معرفت، مکانیسم معرفت، تئورى هاى صدق، معیار و ارزش معرفت. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: اصول فلسفه و روش رئالیسم علامه طباطبایى (ره)، ج1 و 2، مسئله شناخت استاد شهید مطهری(ره)، شرح مبسوط منظومه «بخش شناخت»؛ معرفت شناسى در قرآن استاد جوادى آملى، نظریة المعرفة استاد سبحانى، درس هاى 11-20 جلد اول آموزش فلسفه استاد مصباح یزدى، پژوهش تطبیقى در معرفت شناسى محمد حسین زاده و

Theory of Knowledge, P. Moser, ...

Modern Epistemology, N. Everit; ...

کتاب شناسى عرفان

تعداد واحد: 3 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ندارد. هدف: معرفى توصیفى مهم ترین آثار عرفانی. سرفصل درس ها: کتاب شناسى توصیفى عرفانى پیش از ابن عربى و تأثیر آنها بر آثار ابن عربى، کتاب شناسى عرفان نظرى از قرن هفتم تا آخر قرن نهم. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: منابع عرفاى اسلامی.

فرقه هاى صوفیه

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: معرفت شناسی. هدف: شناخت مهم ترین فرقه هاى صوفیه. سرفصل درس ها: چگونگى پیدایش فرقه هاى صوفیه، چیستى و هویت فرقه هاى صوفیه، طبقه بندى فرقه ها از کشف المحجوب، شجره نامه ها از مجموعه آثار احمد غزالى، معرفى تفصیلى مهم ترین فرقه هاى مشهور صوفیه در عصر حاضر، مانند نور على اللهى، شاه نعمت اللهى، ذهبیه، خاکسار، گنابادی. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: تاریخ تصوف در اسلام دکتر غنى، جستجو در تصوف دکتر عبدالحسین زرین کوب، پیدایش تصوف در اسلام عمید زنجانی.

متون زبان تخصصی

تعداد واحد: 8 واحد. نوع واحد: ـــ . پیش نیاز: ـــ . هدف: ـــ . سرفصل درس ها: متون زبان تخصصى عبارت اند از: 1.چیتیک؛ 2. ایزوتسو؛ 3. استیس؛ 4. متون عرفان غیر اسلامی.

عرفان نظرى (موضوعى 1)

تعداد واحد: 4 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ـــ . هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصی. سرفصل درس ها: از ابتداى تمهید القواعد تا ادله وحدت وجود. منابع اصلى: تمهید القواعد. منابع جنبى: رسائل قیصرى، نقد النصوص جامى، تحریر تمهید القواعد استاد جوادى آملی.

عرفان نظرى (موضوعى 2)

تعداد واحد: 4 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظرى (موضوعى 1). هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصى عرفان. سرفصل درس ها: از اشکالات وحدت وجود تا ابتداى تعین اول. منابع اصلى: تمهید القواعد. منابع جنبى: رسائل قیصرى، نقد النصوص جامى، تحریر تمهید القواعد استاد جوادى آملی.

عرفان نظرى (موضوعى 3)

تعداد واحد: 4 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظرى (موضوعى 2). هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصى عرفان. سرفصل درس ها: از تعین اول تا آخر کتاب تمهید القواعد. منابع اصلى: تمهید القواعد. منابع جنبى: رسائل قیصرى، نقد النصوص جامى، تحریر تمهید القواعد استاد جوادى آملی.

عرفان نظرى (موضوعى 4)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظرى (موضوعى 3). هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصى عرفان. سرفصل درس ها: مقدمات شرح فصوص قیصری. منابع اصلى: شرح فصوص قیصری. منابع جنبى: شروح فصوص خوارزمى و آشتیانى، تعلیقات فاضل تونی.

عرفان نظرى (موضوعى 5)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظرى (موضوعى 4). هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصى عرفان. سرفصل درس ها: از اول خطبه تا آخر فص آدمی. منابع اصلى: شرح فصوص قیصری. منابع جنبى: شروح فصوص جندى، ابن ترکه، خوارزمى، فکوک، بابا رکنا.

عرفان نظرى (موضوعى 6)

تعداد واحد: 5 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظرى (موضوعى 5). هدف: شناخت تخصصى مسائل عرفان نظرى و تسلط بر متون تخصصى عرفان. سرفصل درس ها: فص شیثى، فص نوحی. منابع اصلى: شرح فصوص قیصری. منابع جنبى: شروح فصوص جندى، ابن ترکه، خوارزمى، فکوک، بابا رکنا.

عرفان و شریعت

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: ـــ . هدف: درک دقیق مسئله تأویل. سرفصل درس ها: کتاب شناسى توصیفى منابع تأویلى، روش و مبانى تأویل، شرح نمونه هایى از متون تأویلى سید حیدر، ابن عربى و... . منابع اصلى: جزوه استاد.

متون عرفان شعرى و ادبی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان شعرى و ادبی. هدف: آشنایى با عبارات و محتواى متون عرفان شعری. سرفصل درس ها: 1. کتاب شناسى توصیفى عرفان شعرى و ادبی؛ 2. شرح بخش هایى از متون عرفانى مانند مثنوى، حافظ، تائیه ابن فارض، خمریه ابن فارض، عطار، سنایى، حاجى، فیض کاشانى، الهى قمشه اى، امام خمینى(قدس سره) ، گلشن راز. منابع اصلى: منابع پیش گفته.

متون عرفان عملی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان عملی. هدف: آشنایى با عبارات و محتواى متون عرفان عملی. سرفصل درس ها: 1. کتاب شناسى توصیفى عرفان عملی؛ 2. شرح بخش هایى از متون عرفانى مانند اللمع، مرصاد العباد، کشف المحجوب، رساله قشریه، منازل السائرین، مفتاح الهدایه، قوت القلوب، کتاب شعرانی. منابع اصلى: منابع پیش گفته.

متون عرفان نظری

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظری. هدف: آشنایى با عبارات و محتواى متون عرفان نظری. سرفصل درس ها: 1. شرح بخش هایى از متون عرفانى، مانند مقدمه مشارق الدراری فرغانى، فتوحات ابن عربى، تفسیر فاتحه قونوى، مقدمه نقد النصوص جامى، نقد النقود فى اسرار الوجود سید حیدر آملی. منابع اصلى: منابع پیش گفته.

مکاتب عرفانى غیراسلامی

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظری. هدف: شناخت مهم ترین مکاتب عرفانى و مقایسه آنها با عرفان اسلامی. سرفصل درس ها: چیستى و هویت مکتب عرفانى، معرفى مهم ترین مکاتب عرفانى، مانند عرفان سرخ پوستى، عرفان هندى (گیتا)، عرفان مسیحى، عرفان زردشتى، عرفان بودایى، عرفان تائوئى، عرفان یهودى، عرفان یونان باستان با تأکید بر فیثاغورث، افلاطون و فلوطین. منابع اصلى: جزوه استاد.

فلسفه عرفان

تعداد واحد: 2 واحد. نوع واحد: نظری. پیش نیاز: عرفان نظری. هدف: شناخت کلیات مباحث درجه دوم عرفان. سرفصل درس ها: چیستى عرفان، رابطه عرفان با اخلاق، دین و فلسفه، عینیت مکاشفات و مشاهدات، تعبیر و توصیف در عرفان نظرى، زبان عرفان و توصیف پذیرى یا توصیف ناپذیرى آن، تناقضات عرفانى و رابطه مکاشفات عرفانى با عقل، تجربه دینى و تجربى عرفانی. منابع اصلى: جزوه استاد. منابع جنبى: عرفان و فلسفه استیس، عرفان ذهن آگاهى، فورمن، ساختگرایى سنت و عرفان.