معارف عقلی

نگاهى به دائرة المعارف قرآن کریم

على خراسانی

چکیده

طرح تدوین دائرة المعارف قرآن کریم، به همت «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، در سال 1375 مطرح و از سال 1376 مقدمات تدوین آن فراهم گشت.

نوشتار حاضر، ابتدا به تعریف و پیشینه دائرة المعارف نویسى مى پردازد و ضمن معرفى دائرة المعارف هاى قرآنى، آنها را مورد نقد و بررسى اجمالى قرار مى دهد. سپس اهداف، امتیازها و قلمرو موضوعى دائرة المعارف قرآن کریم را برمى شمارد. همچنین با معرفى پیکره دائرة المعارف قرآن کریم که مجموعه اجزاى صورى و محتوایى را شامل مى شود، به بیان اجزاى مقالات ـ یعنى مدخل، شناسه، بدنه، منابع و امضا ـ مى پردازد. در پایان با ترسیم نمودار، مراحل تدوین و گردش کار مقالات و همچنین ساختار سازمانى و تشکیلاتى دائرة المعارف قرآن کریم و شیوه نامه مخصوص آن تشریح شده است.

کلید واژه ها:

دائرة المعارف، دائرة المعارف نویسى، قرآن کریم، فرهنگ نامه، مدخل، شناسه.

بسم الله الرحمن الرحیم

بى گفت وگو، قرآن کریم، اقیانوسى بیکران است که دستیابى به ژرفاى معانى و بطون معارفش براى غواصان معرفت پژوه، به طور کامل میسر نیست، و به راستى، مصداق سخن امیر کلام است که فرمود: بحراً لایدرک قعره. با این حال، همه ما دعوت شده ایم تا بر کرانه این اقیانوس به جست وجو پردازیم و از زلال آن نَمى برگیریم، و آتش جهل و حیرانى را هرچند دَمى برنشانیم. از همین روست که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسران اصیل قرآن، پیامبر و امامان معصوم(ع) تا این روزگار، دامن گسترده و هم چنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مى درخشد. از آنجا که یافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى، به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپویند تا از اقبال همیشگى قرآن پژوهى طَرفى بربندند و در این زمره، فخرى نصیب خویش و حَظى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند.

تدوین دائرة المعارف قرآن کریم که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم» بدان همت گماشته، گامى در این مسیر است که با عزمى سترگ آغاز شده و با استعانت از نور قدوسى قرآن شریف، امید است زودازود به منزل مقصود راه بَرَد. طرح تهیه دائرة المعارف بزرگ قرآن کریم نخستین بار در سال 1375 در مرکز فرهنگ و معارف قرآن مطرح شد و از سال 1376 مقدمات تدوین آن فراهم آمد.

براى آشنایى بیشتر با این دائرة المعارف، مباحثى در چند فصل تقدیم مى شود:

1. تعریف و پیشینه دائرة المعارف نویسی

دائرة المعارف، کتاب مرجعى خودبسنده با دو هدف اصلى است: دربرگیرى دانش روزآمد درباره رشته خاص علمى یا گروهى از رشته ها، و آسان کردن دستیابى به رشته هاى علوم. اصطلاح دائرة المعارف را نخستین بار «پطرس بستانی» در حدود 1876 میلادى به زبان عربى و حوزه فرهنگى اسلامى وارد کرد. دائرة المعارف نویسى در جهان، پیشینه اى دیرینه دارد. گویا چینیان، نخستین ملتى بوده اند که در اندیشه تألیف دائرة المعارف بر آمدند و پانزده سده پیش از میلاد، مجموعه هایى پرحجم و جُنگ گونه نوشتند که برخى از آنها هنوز برجاست. تحول دائرة المعارف نویسى در اروپا با آثار فرانسیس بیکن (1561 ـ 1626 م) آغاز شد که بر پایه رده بندى تازه اى از علوم بشرى نگارش یافت. در سده هفدهم، روش تنظیم مطالب دائرة المعارف از موضوعى و رشته اى، به الفبایى تبدیل شد. از نخستین دائرة المعارف هاى الفبایى در اروپا، فرهنگ بزرگ تاریخى لوئى مورى بود که در 1674 میلادى انتشار یافت؛ اما آنچه در تکامل دائرة المعارف هاى الفبایى تأثیرى بسزا داشت و برخى آن را سرآغاز دائرة المعارف نویسى نوین شمرده اند، دائرة المعارف چمبرز به زبان انگلیسى بود که در 1728 میلادى منتشر شد.

امروزه تدوین مقالات دائرة المعارف ها به طور معمول به ترتیب الفباى نام مدخل هاست؛ ولى همواره چنین نبوده و از رواج این شیوه، سه سده بیش نمى گذرد. در گذشته، در بسیارى از دائرة المعارف ها، موضوعات مهم تر در آغاز مى آمد؛ محض نمونه بسیارى از دائرة المعارف هاى اروپا در سده هاى میانه با عناوین مربوط به الاهیات آغاز مى شدند. عیون الاخبار ابن قتیبه نیز که از کهن ترین دائرة المعارف هاى عربى به شمار مى رود، با «کتاب السلطان» و «کتاب الحرب» آغاز مى شود و به «کتاب الطّعام» و «کتاب النساء» پایان مى پذیرد.

اسلام که پیشتاز همه مکاتب و ادیان در عرصه هاى پرفروغ حیات فردى و اجتماعى است، در میدان علم و معرفت نیز همواره پرچمدار بوده است. در عرصه دائرة المعارف نویسى نیز باید مسلمانان را به حق، پیشتازان و پرچمداران بى ادعا و سخت کوش دانست. پیامبر گرامیˆفرموده است: العلم أکثر من أن یُحصى فَخُذْ مِنْ کلِّ شیءٍ أ َحسنَه؛ (مجلسى، بحارالانوار،1/ 319، ح50) «دانش گستره تر از آن است که در شمار آید؛ پس از هر موضوع، خوب ترین آن را برگیر». همین سخن، به تنهایى مى توانسته رهنمودى ثمربخش براى فراهم سازى مجموعه هاى علمى دائرة المعارف گونه باشد. امامان معصوم ما پیشگامان تدوین نخستین دائرة المعارف هاى ناب و اصیل بوده اند. امیرمؤمنان(ع) گذشته از نخستین کتاب علوم قرآن،1 دو اثر جامع معارف داشته است: الجامعة لأمیرالمؤمنین که شامل همه علوم عهد رسول خدا بوده است، و جفر (قطعه پوست گاو) (بصائر الدرجات، ص 173) که علوم نبوى و مسائلى چون حلال و حرام و احکام و اصول و دیگر نیازمندى هاى دینى و دنیایى مسلمانان را در بر مى گرفته است. امامان دیگر و اصحاب و شاگردانشان نیز در این زمینه، کتاب ها و مجموعه هایى تألیف کرده اند و به پیروى از ایشان، در زمان هاى بعد، این نهضت استمرار یافته است.

در سده هاى نخستینِ اسلامى، پس از آغازین ترجمه هاى متون خارجى به عربى، ضرورت طبقه بندى و تنظیم معارف جدید احساس، و همین، سبب پدید آمدن انواع تألیفات دائرة المعارف گونه، مشتمل بر مسائل و مباحث علوم و فنون گوناگون شد. عیون الاخبار ابن قتیبه (213 ـ 270ق) و الحیوان جاحظ (163 ـ 255ق) را از نخستین مجموعه هاى دائرة المعارفى جهان اسلام شمرده اند. نیاز به مجموعه هاى دائرة المعارفى در میان مسلمانان، از آن ناشى بوده که گستردگى دامنه دانش هاى دینى، مراجعه به کتاب هاى گوناگون را ناممکن مى ساخته و دانشوران را به این سمت و سو سوق مى داده است که فشرده آن علوم را در جایى گرد آورند تا هر کس هنگام نیاز بتواند به جاى مراجعه به ده ها و صدها منبع، از یکى دو مجلد بهره گیرد و همان بهره علمى را نیز ببرد. تدوین مجموعه هایى چون رسائل اخوان الصفا، احصاء العلوم فارابى، مفاتیح العلوم خوارزمى، جامع العلوم فخر رازى، مفتاح العلوم سکّاکى، و نفائس الفنون آملى از همین روى بوده است. حتى کتاب هایى چون شفاى بوعلى سینا، اسفار ملاصدرا، و بحارالانوار علامه مجلسى همین بهره و کاربرد را داشته و دارند.

نخستین دائرة المعارف هاى فارسى در آغاز سده پنجم قمرى تألیف شد. این آثار با نظایر عربى خود، قدرى تفاوت داشت. ارزش دائرة المعارف هاى عربى بیشتر در شیوه گردآورى مطالب بود؛ زیرا در آنها کوشش مى شد تا نمونه هایى به نسبت جامع، از طبقه بندى علوم به دست داده شود؛ اما هدف اصلى دائرة المعارف هاى فارسى، تلخیص متون عربى و تبدیل آنها به آثار همه فهم براى فارسى زبانان بود.

دائرة المعارف نویسى فارسى به شیوه نو در ایران، با نامه دانشوران در 1294 قمرى آغاز شد. پس از آن، چندین مجموعه دائرة المعارفى جلوه کرده اند که برخى از آنها بدین قرارند: دائرة المعارف، اثر میرزا عبدالحسین خان سپهر (م. 1351 ق)، دائرة المعارف اسلامى، اثر محمدعلى خلیلى (جلد اول، 1318 ق)، دائرة المعارف الاسلامیه از عبدالعزیز جواهر کلام (جلدهاى اول و دوم، 1372ق)، قاموس المعارف شیخ محمدعلى خیابانى تبریزى (م. 1373 ق)، لغت نامه فارسى از دهخدا، دائرة المعارف فارسی به سرپرستى دکتر غلامحسین مصاحب، دانش نامه ایران و اسلام، دانش نامه مصور (جلد اول، 1386 ش)، دایرة المعارف تشیع (از 1361ش)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی (از 1362 ش) و دانش نامه جهان اسلام. (از 1362 ش)

دائرة المعارف هایى که در مغرب زمین درباره اسلام و موضوعات اسلامى تألیف شده و مى شوند، بى شک از دیدگاه غربیان درباره اسلام و فرهنگ اسلامى تاثیر پذیرفته اند و اثرگذارى این دیدگاه بر گزینش مدخل ها و چگونگى مقالات انکارناپذیر است. از این گذشته، بیگانه هرگز مانند خودى براى انتقال فرهنگ اصیل اسلامى دل نمى سوزاند و همت نمى ورزد، البته نباید نادیده گرفت که ویژگى بارز دائرة المعارف، یعنى علمى بودن و پرهیز از ارزش داورى، سبب شده که برخى دانشوران، به تدوین دائرة المعارف در باب موضوع هاى مقدس و مذهبى رغبت نشان ندهند. به پندار این گروه، هر گونه ورود به قلمرو این گونه موضوع ها باید با نگاه درون مذهبى صورت پذیرد، و چنین نگاهى، مستلزم داورى است. براى سازگار ساختن این دو نگرش باید راهى میانه برگزید؛ به گونه اى که هم علمى بودنِ بى طرفانه، و هم غیرت و حمیّت دینى حفظ شود. از قضا، اگر کار تدوین مقالات دائرة المعارفى به درستى و استوارى صورت پذیرد، همین راه میانه پیموده مى شود؛ یعنى اگر مقاله، بر اطلاعات دسته اول و سالم مبتنى، و نیز با تحلیل هاى علمى و غیر متعصبانه آمیخته باشد، خود به خود حقیقت را متجلى مى سازد و لازم نمى آید که با عبارت هاى غیرعلمى و متعصبانه درآمیزد تا از حقیقت دفاع کند. راست گفته اند که خوب ترین راه دفاع از عقیده، دورى از غرض ورزى و بیان عین حقیقت است. اگر نویسنده مقاله دائرة المعارفى از این شیوه بهره گیرد، چنانچه ناگزیر باشد گاهى دیدگاه هاى نادرست را نیز نقل کند، به طور قطع، به نقد عالمانه آنها مى پردازد تا هیچ مخاطبى دچار کج اندیشى نشود، و بدیهى است که نقد منصفانه و عالمانه، هرگز با علمى بودن منافات ندارد.

از دیگر سوى، اندیشه تدوین دائرة المعارف هاى اختصاصى دیرگاهى نیست که ذهن دانشوران ما را به خود مشغول داشته است. تنوع و گستردگى مطالب در باب یک موضوع، گاه اقتضا مى کند که دائرة المعارفى در چندین مجلد به آن اختصاص یابد. در این میان، هر قدر سترگى و اهمیت موضوع افزون تر باشد، لزوم تدوین دائرة المعارفى اختصاصى در آن موضوع، بایسته تر است. روشن است که قرآن کریم و مباحث مربوط به آن، از مصداق هاى بارز چنین موضوعاتى به شمار مى آیند.

2. پیشینه تدوین دائرة المعارف (گونه)هاى قرآنی

پیشینه تدوین نخستین دائرة المعارف قرآنى را باید در سیره مبارک امیر مؤمنان(ع) جُست. آن بزرگوار، رساله اى درباره انواع علوم قرآنى و توضیحى درباره آیات قرآن کریم داشته که به نام ما ورد عن امیر المؤمنین فى أصناف آیات القرآن و انواعها و تفسیر بعض آیاتها، خوانده شده است. این، نخستین کتابى بوده که در باب علوم قرآنى تدوین شده و چنان که در روایات آمده، مطالب آن را پیامبر گرامیˆ بر حضرت علی(ع) املا فرموده است. مطالبى از این کتاب را ابوعبدالله محمد نعمانى در تفسیر خویش از طریق ابن عقده و او به سند پیوسته از امام صادق(ع) نقل کرده که در جلد نود بحار الانوار (ص 1 ـ 97) آورده شده است.

براى دریافت اهمیت تدوین دائرة المعارفى امروزین و برخوردار از ویژگى هاى فنى که وجهه همت بانیان این حرکت است، شایسته است که پیشینه نگارش دائرة المعارف هاى قرآنى در روزگار ما، به اختصار بررسى شود.

پیش از ارائه فهرستى در این باب، باید از این نکته یاد کرد که در فهرست حاضر، برخى از آثار، نام دائرة المعارف را بر جبین دارند، اما هیچ نشانى از ویژگى ها و مختصات فنى دائرة المعارف در آنها به چشم نمى خورد. با نگاهى گذرا، این آثار را مى توان به سه دسته تقسیم کرد:

ـ مجموعه مقالات درباره مفاهیم و موضوعات قرآنی؛

ـ قاموس ها، فرهنگ ها و واژه نامه هاى قرآنی؛

ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنی.

در عمده این آثار، نظام الفبایى به کار رفته و عناوین و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفته اند؛ اما شیوه تنظیم مقاله دائرة المعارفى در آنها اتخاذ نشده است، و این جاى شگفتى نیست؛ زیرا تدوین دائرة المعارف، از یک یا دو سه تن بر نمى آید. اکنون، 32 اثر را که در رده کتاب هاى شبه دائرة المعارفى و در یکى از سه دسته مزبور جاى مى گیرند، به ترتیب الفبا معرفى مى کنیم، و از هر یک، به ایجاز و در حد شناساندن اجمالى، ویژگى هایى را مى شماریم:

1. از مفاهیم قرآن: مصطفى اسرار، محیا، تهران، 1375 ش. (فارسى، رقعى، 256 ص) این کتاب مجموعه اى است از 148 مقاله کوتاه در توضیح مفاهیم کلیدى قرآن، به شیوه الفبایی.

2. اعلام القرآن: عبدالحسین الشبسترى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم: 1379 ش.(عربى، وزیرى، 1128 ص) این کتاب شامل مقالاتى است در معرفى اعلام مصرّح و غیر مصرّح قرآن با توضیحات کامل در اسباب نزول.

3. اعلام قرآن: محمد خزائلى، چ پنجم، امیرکبیر، تهران، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 805 ص) این اثر مجموعه 114 مقاله بلند است در معرفى اعلام قرآن با ذکر مآخذ در انتهاى هر گفتار.

4. تبیین اللغات لتبیان الآیات، یا فرهنگ لغات قرآن: محمد قریب، بنیاد، تهران، 1366 ش. (فارسى، 2 ج؛ ج اول: وزیرى، 723 ص؛ ج دوم: وزیرى، 780 ص) این کتاب توضیح واژگان قرآن است با نظام الفبایى ـ ریشه ای.

5. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم: حسن مصطفوى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، 1374 و 1375 ش. (فارسى، 14 ج، در 13 مجلد، وزیرى) این کتاب قاموسى تحقیقى و عمیق است با هدف دستیابى به معانى حقیقى کلمات قرآن و کاربردهاى گونه گون هر یک. تنظیم کتاب بر شیوه الفبایى ـ ریشه اى مبتنى است.

6. دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن: محمدباقر محقق، چ دوم، بعثت، تهران، 1364 تا 1377 ش. (فارسى، 6 ج، وزیرى) این اثر مجموعه اى است از مقالات کاملاً تحقیقى در ذیل هر مدخل که در بر دارنده جنبه هاى گوناگون فقهى، ادبى، کلامى و... نیز هست. کتاب به روش الفبایى ـ ریشه اى سامان یافته و ممکن است به 25 جلد برسد. جلد ششم تا حرف «حاء» پیش رفته است.

7. دائرة المعارف قرآن: جان دامِن مک اولیف، لیدن هلند، 2001 م. (انگلیسى، 558 ص) این کتاب مشتمل بر موضوعات و اعلام قرآن، و نیز در بر دارنده برخى پژوهش هاى مربوط به قرآن است. جلد نخست این اثر از حرف A آغاز و تا حرف D ادامه یافته است.

8. دائرة المعارف قرآن: جلال الدین سیوطى، ترجمه محمدجعفر اسلامى، بنیاد علوم اسلامى، تهران، 1362 ش. (فارسى، 2 ج، وزیرى) کتاب مشتمل است بر هشتاد نوع از علوم مرتبط با قرآن. این اثر، ترجمه کتاب الاتقان فى علوم القرآن است که مى توان آن را مجموعه اى موضوعى تلقى کرد، نه دائرة المعارف.

9. دائرة المعارف قرآن شناسی: على حاجیوند، دانیال، تبریز، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 245 ص) کتاب شامل نُه فصل و دربردارنده مجموعه اطلاعات موضوعى درباره قرآن است. بر این اثر نمى توان عنوان دائرة المعارف را اطلاق کرد.

10. دائرة المعارف قرآن کریم: گردآمده حسن سعید، کتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران، تهران، 1406 تا 1411 ق. (فارسى، 10 ج، وزیرى) کتاب حاوى مقالات و خطابه هاى پراکنده از افراد گوناگون است در موضوعات مربوط به قرآن. در گزینش نام دائرة المعارف براى این مجموعه، شاید تسامحى صورت پذیرفته باشد.

11. دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی: بهاءالدین خرمشاهى، دوستان (ناهید)، تهران، 1377 ش. (فارسى، 2 ج، وزیرى، 2382 ص) این اثر، شامل مقالاتى در 19 محور چون اعلام، احکام، سُوَر، اصطلاحات ادبى، علوم قرآن، کلمات کلیدى، قرآن پژوهى، و نهادهاى قرآنى و نیز در بردارنده نزدیک به هزار زندگى نامه خودنوشت یا دیگرنوشت از قرآن پژوهان قدیم و جدید است. 3600 مقاله در این «مرجع زودیاب» (quick reference) به نظام الفبایى غیر ریشه اى گنجانده شده است.

12. در پیرامون فرهنگ قرآن: سید جعفر موسوى، پروا، تهران، 1378 ش. (فارسى، ج اول: وزیرى، 452ص) کتاب مشتمل است بر شرح واژگان قرآن به صورت گسترده، با نظام الفبایى و در سطح متوسط. این جلد، شامل واژه هاى آغاز شده با حرف هاى همزه و باء است و ممکن است سرانجام دو هزار واژه را در بر گیرد.

13. رجال و نساء أنزل اللّه فیهم قرآنًا: عبدالرحمن عمیره، دارالجیل، بیروت، 1990 م. (عربى، 12 ج در 3 مجلد، وزیرى) این کتاب شامل مقالاتى است بر نظام الفبایى درباره کسانى که آیات قرآن در شأن ایشان نازل شده است. جلد نهم این اثر به زنان اختصاص یافته است.

14. شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه: جعفر شریعتمدارى، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1372 ش. (فارسى، 4 ج، وزیرى) کتاب حاوى توضیح درباره حدود ده هزار واژه قرآنى با استفاده از تفسیر نمونه، و گاه کتاب هاى تفسیرى و لغوى دیگر، بر نظام الفبایى ـ ریشه اى است.

15. عمدة الحفّاظ فى تفسیر اشرف الالفاظ: احمد بن یوسف حلبى، عالم الکتب، بیروت، 1993 م. (عربى، 4 ج، وزیرى) کتاب مشتمل است بر توضیح واژگان قرآن در سطح تحقیقى و بر نظام الفبایى ـ ریشه ای.

16. فرهنگ اصطلاحات قرآنی: محمد یوسف حریرى، هجرت، قم، 1378 ش. (فارسى، وزیرى، 357ص) کتاب شامل توضیح اصطلاحات خاصّ قرآنى بر نظام الفبایى و در سطح متوسط است.

17. فرهنگ قرآن: اکبر هاشمى رفسنجانى و محقّقان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1379 ش. (فارسى، ج اول: رحلى، 420 ص) کتاب شامل کلیدواژه هاى قرآنى به شکل طبقه بندى شده و با نظام الفبایى، در حوزه هاى گوناگونِ مفهومى و موضوعى و اَعلام قرآنى است. ساختار اطلاع رسانى در این مجموعه بر پایه بر آوردنِ فرع از اصل است، که «ساختار درختی» نام دارد؛ یعنى ذیل عنوان هاى عام و کلى، نخست به مباحث کلى بسنده شده، آن گاه مسائل جزئى و تفریعى به ترتیب الفبا در پى آمده است. این اثر، اطلاعات قرآنى را سازگار با زبان و فرهنگ روز، دسته بندى و تفکیک کرده و کوشیده است تا همه آنچه را ممکن است از قرآن استفاده شود، کشف و آشکار کند. نظام مدخل دهى در این مجموعه به گونه اى است که مى توان آن را شاکله دائرة المعارف تخصصى قرآن کریم دانست. جلد نخست این اثر، از «آب» تا «آیندگان» را در بر مى گیرد. یادآورى مى شود که در برداشت و نتیجه گیرى از آیات در مقالات دائرة المعارف، از این اثر استفاده فراوانى شده است.

18. فرهنگ قرآن: محمدباقر شریعت سنگلجى، دانشگاه آذرآبادگان، تبریز، 1353 ش. (فارسى، ج اول: وزیرى، 311 ص) کتاب شامل مقالات تحقیقى در باب لغات، اعلام تاریخى و جغرافیایى و اصطلاحات خاص قرآنى است با ذکر برداشت ها و تأویلات مذاهب و فرقه هاى اسلامی. مقرّر بوده که این اثر در چهار جلد و هر جلد حدود سیصد صفحه باشد. جلد نخست، شامل حرف همزه است.

19. فرهنگ نامه قرآنی: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1372 تا 1376 ش. (فارسى، 5 ج، وزیرى) کتاب شامل برابرهاى فارسى واژگان قرآن است بر اساس 142 نسخه خطى کهن موجود در کتاب خانه آستان قدس رضوى ـ على مُشَرِّفِها سلام الله و تحیّاته ـ بر مبناى الفبایى و در سطحى کاملا تحقیقى و ممتاز.

20. قاموس القرآن الکریم (المدخل): مؤسسة الکویت للتّقدّم العلمى، کویت، 1992 م. (عربى، رحلى، 260 ص) کتاب مشتمل است بر هفت فصل، حاوى مباحث کلى قرآنى چون اعجاز قرآن، طرق استنباط احکام، و تفسیر. این اثر که حاصل کارى گروهى است، در نوع خود، از دانش نامه هاى موضوعى قابل توجه به شمار مى رود.

21. قاموس القرآن الکریم (معجم النّبات): مؤسسة الکویت للتّقدّم العلمى، کویت، 1992 م. (عربى، مصور، رحلى، 138 ص) کتاب شرح مصطلحات مربوط به گیاهان و گیاه شناسى در قرآن است. این اثر، مجلدى دیگر از دانش نامه موضوعى پیش گفته است.

22. قاموس المفاهیم القرآنیة: عبداللطیف برّى، منشورات المجمع الاسلامى الثّقافى، امریکا، 1999م. (فارسى، ج اول، وزیرى، 336 ص) کتاب شامل مباحث مقارنه اى و کاربردى در سطح تحقیقى در باب مفاهیم و اعلام و واژگان قرآن و با نظام الفبایى ـ ریشه اى است. جلد نخست، از «أب» تا «أجل» را در بر دارد.

23. قاموس قرآن: سید على اکبر قرشى، چ سیزدهم، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1378 ش. (فارسى، 7 ج در 3 مجلد، وزیرى) کتاب مشتمل است بر شرح واژه ها و اصطلاحات قرآنى که بر نظام الفبایى ـ ریشه اى و در سطح تحقیقى تدوین یافته است.

24. قاموس قرآنی: حسن محمد موسى، مطبعة خلیل ابراهیم، مصر، 1966 م. (عربى، وزیرى، 495ص) کتاب مجموعه اى موضوعى است در مباحث ادبى، اعلام، عقاید، احکام، و اجتماعیات قرآنى در سطحى متوسط.

25. الکشّاف الاقتصادى لآیات القرآن الکریم: محیى الدین عطیّة، چ دوم، الدار العالمیة للکتاب الاسلامى، 1992 م. (عربى، رقعى، 598 ص) کتاب اصطلاح نامه اى است شامل مفاهیم اقتصادى مصرّح در قرآن یا منتزع از آن. در این اثر، اقتصادیات با نگاهى عام ملاحظه شده است و اجتماعیات را نیز در بر مى گیرد. نخست، آیات مربوط، ذیل هر مدخل آمده؛ آن گاه توضیحات تفسیرى مختصرى در باب هر یک ارائه شده است. مبناى تنظیم مدخل ها، الفبایى است.

26. لغت نامه قرآن کریم: محمود عادل، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1369 ش. (فارسى، مصوّر، ج 1: وزیری؛ 592 ص) کتاب شرح واژه ها و اصطلاحات قرآنى است با نظام الفبایى ـ ریشه اى، با استفاده کلى از معجم الفاظ القرآن الکریم (کار گروهى در مصر) و معجم الالفاظ و الاعلام القرآنیة (محمد اسماعیل ابراهیم)

27. مصطلاحات قرآنیّة: صالح عضیمة، الجامعة العالمیة، لندن، 1994 م. (عربى، وزیرى، 448ص) کتاب مشتمل است بر 104 مقاله در باب اصطلاحات مفهومى به کار رفته در قرآن، با نظام الفبایى و در سطح تحقیقی.

28. المعجم فى فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته: بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1419 ق. (عربى، 2 ج، وزیرى) کتاب حاوى مقالات بلند، ذیل مدخل هاى الفاظ و مصطلحات قرآنى است در شش بخش: جدول کلمات، نصوص لغوى، نصوص تفسیرى، وجوه و نظایر، ریشه هاى لغوى، و کاربرد قرآنی. اثر مزبور که نتیجه کوششى گروهى است، در سطحى کاملاً تحقیقى و ممتاز و بر نظام الفبایى استوار شده است.

29. الموسوعة القرآنیة: ابراهیم الابیارى، مؤسسة سجل العرب، 1405 ق. (عربى، 11 ج، وزیرى) کتاب دربردارنده چهارده باب چون زندگى پیامبر گرامى، تاریخ قرآن کریم، علوم قرآن، موضوعات قرآن، آیات مکى و مدنى، وجوه اعراب، غریب القرآن، و تفسیر سوره ها به تفکیک است. این اثر، دانش نامه اى موضوعى و تحقیقى است، اما ویژگى هاى فنى دائرة المعارف را ندارد.

30. الموسوعة القرآنیة: جعفر شرف الدین، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة، بیروت، 1999 م. (عربى، 12 ج، وزیرى) کتاب شامل مباحث گوناگون به ترتیب سوره هاى قرآن کریم است، از سوره «فاتحه» تا سوره «ناس» مشتمل بر اهداف سوره، ارتباط آیات، ترتیب، اسرار، قرائات هفت گانه و معانى لغوى به ترتیب آیات. در این اثر، نظم و دسته بندى مطالب کاملاً چشم گیر است، ولى ساختار دائرة المعارفى در آن مشاهده نمى شود.

31. موسوعة فضائل سور و آیات القرآن: محمد بن رزق بن طرهونى، چ دوم، مکتبة العلم، جدّه، 1414 ق. (عربى، 2 ج، وزیرى) کتاب شامل فضایل و جایگاه همه سوره ها و برخى از آیات برجسته قرآن کریم است، به تفکیک و ترتیب سوره ها و آیات، با سطحى کاملاً تحقیقی.

32. نثر طوبى یا دائرة المعارف قرآن مجید: ابوالحسن شعرانى، کتاب فروشى اسلامیه، تهران، [بى تا] (فارسى، 2 ج در 1 مجلد، وزیرى، 604 ص) کتاب حاوى شرح لغات و مصطلحات قرآن کریم است بر نظام الفبایى ـ ریشه اى، و شامل توضیحات فشرده و علمی. اطلاق نام دائرة المعارف بر این اثر خالى از تسامح نیست.

3. اهداف و امتیازات دائرة المعارف قرآن کریم

با سیرى گذرا در آثار پیش گفته، آشکار مى شود که تا کنون هیچ مأخذى، به هیچ زبانى تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطلاعات دائرة المعارفى درباره قرآن کریم به سبک و شیوه علمى و با معیارهاى امروزین تدوین دائرة المعارف باشد. «نظام یافتگى اطلاعاتِ پایه و اصیل در قالب مقالاتِ تنظیم شده با نثر علمی» مهم ترین دغدغه تدوین دائرة المعارف هاى امروزین است که در هیچ یک از آثار مزبور نمى توان از آن نشانى جُست؛ به این دلیل که پدید آورندگان آن آثار، یا در پى چنین هدفى نبوده اند و فقط مى خواسته اند قاموس یا معجمى قرآنى پدید آورند، و یا این هدف را دنبال مى کرده اند، اما سازمان و مجموعه اى دائرة المعارفى را تدارک ندیده بوده اند تا بتوانند چنین هدفى را تأمین کنند.

هدف اصلى این دائرة المعارف، ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات و مفاهیم قرآنى است؛ به گونه اى که اهل تحقیق را در باب این موضوعات به مثابهِ منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نیاز کند. در جنب این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهش هاى اصیل و قَویم قرآنى بهره گیرند.

براى تحقق این اهداف بزرگ، دائرة المعارف قرآن کریم با ویژگى ها و امتیازهاى زیر پدید آمده است:

1. جامع نگرى به معارف قرآنى و ارائه مقالاتى در موضوعات کلامى، حقوقى، فقهى، اعلام، تاریخى، علوم قرآنى، ادیان، معارف و مفاهیم قرآنی؛

2. نگاه تخصصى به همه موضوعات با حفظ صبغه قرآنى مقالات؛

3. گستردگى منابع و استفاده از همه منابع معتبر و دست اول در تفسیر و علوم قرآنی؛

4. انعکاس همه دیدگاه هاى علمى در هر موضوع و نقد و بررسى آنها با رعایت انصاف و اصل بى طرفى علمی؛

5. ارائه جدیدترین دستاوردهاى علمى در هر موضوع؛

6. گستردگى مباحث مطرح شده و توجه به ابعاد مختلف و مهم ترین مباحث مطرح شده در هر موضوع؛

7. توجه کامل به معیارهاى علمى و امروزین دائرة المعارف نویسی.

گفتنى است که بانیان این حرکت سترگ برآن اند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان هاى علمى روز ترجمه کنند و نیز دائرة المعارفى قرآنى در سطح کودکان و نوجوانان فراهم آورند.

4. قلمرو موضوعی

همه مقالات دائرة المعارف قرآن کریم، رویکرد و صبغه قرآنى دارند. با این حال، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخل ها و با توجه به تعداد آنها، تا کنون شش بخش علمى که در آینده قابل افزایش است، شکل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگاه و به زوایاى تخصصى آن توجه شود. این بخش ها عبارت اند از:

یک. فلسفه و کلام: در این بخش، مدخل هاى کلامى مانند آخرت، احکم الحاکمین و اسما و صفات (الهى) به بحث گذاشته مى شود؛

دو. فقه و حقوق: از مدخل هاى مربوط به این بخش مى توان از اجتهاد، ارتداد و اسارت نام برد؛

سه. تاریخ و اعلام: محض نمونه، مدخل هاى ابوطالب، اصحاب صفّه، و اُحد به این قلمرو مربوط است؛

چهار. علوم قرآنى: مدخل هاى اعجاز، ادبیات قرآن، و احسن الحدیث را در این قلمرو مى توان نام برد؛

پنج. ادیان: نمونه مدخل هاى این بخش، ادریس، اسحاق و انجیل است؛

شش. معارف و مفاهیم: این شامل اخلاق، اقتصاد، علوم سیاسى، علوم طبیعى، مفاهیم عمومى و... است. مدخل هاى آب، احسان و استکبار، نمونه اى از مدخل هاى مربوط به این قلمروند.

5. ویژگى ها

یک. براى حفظ شأن علمى و رعایت اصل بى طرفى، همه آرا و دیدگاه هاى مهم و مبنایى در هر موضوع و مسئله، به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده مى شود. براى آنکه عموم مخاطبان دائرة المعارف بتوانند از بحث بهره برگیرند، حاصل مواجهات علمى مزبور به صورت گزارش و تحلیل بى طرفانه درج مى شود. بدیهى است چنانچه مؤلف مقاله، رأیى خاص در موضوعى داشته باشد، در ردیف همان رأى پیش گفته و به همان شیوه جلوه خواهد کرد.

دو. شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه اى است که به آرا و عقاید خاص مذاهب و مکاتب اسلامى احترام نهاده شود و هر گونه نقد دیدگاه هاى غیر مشهور، با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد تا از هر نوع تشنج یا دامن زدن به اختلافات مذهبى پرهیز شود. همچنین در نقد و تحلیل دیدگاه هاى دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان، کوشیده مى شود تا صرفاً از جنبه علمى و تحقیقى به آراى آنان نگریسته و از داورى هاى شخصى که از حیطه تخصصى هر مقاله خارج است، پرهیز شود.

سه. مباحث فقهى طرح شده در این دائرة المعارف، صرفاً با رویکرد علمى و پژوهشى و با عنایت به قلمرو مقالات مربوط تنظیم مى شود. از این روى، هرگز نباید انتظار داشت که همواره و لزوماً جنبه کاربردى این مباحث حفظ شود و مقلدان را در عمل سودمند افتد. پس اقوال فقهى مطرح شده، لزوماً جنبه فتوایى ندارند.

چهار. در مباحث تاریخى، گاه گزارش هایى آمده اند که از لحاظ ارزشى مورد تأیید نیستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آنها را اقتضا کرده است. البته کوشیده شده تا گزارش هاى مرتبط با جنبه هاى عقیدتى و کلامى، ریزکاوى، و نکته هاى تنش زاى آنها به قدر کافى نقادى شود.

پنج. با توجه به هدف اصلى و غرض عمومى تدوین این دائرة المعارف، هر مقاله فقط به ارائه آن بخش از اطلاعات در هر موضوع مى پردازد که جنبه تحقیقى داشته باشد. از این روى، جنبه هاى تبلیغى و ارشادى محض، به خودى خود، مورد نظر نخواهند بود؛ گر چه در عمل ممکن است چنین جنبه هایى نیز تأمین شوند.

شش. منابع مقالات، به کتاب هاى چاپ شده منحصر نیستند، و هنگام لزوم، از کتاب هاى خطى، مقالات، رساله ها و پایان نامه هاى حوزوى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است. بنابر آن است که منابع مقالات دائرة المعارف به طور کامل معتبر باشند؛ یعنى از جنبه کتاب شناسانه، از متون مرجع و اصیل و دست اول به شمار آیند. فقط در مواردى به متون درجه دوم، از جمله منابع معاصر استناد مى شود که ضرورتى در میان باشد؛ براى مثال، موضوع مورد بحث در منابع اخیر، تازه و ابتکارى یا مشتمل بر دیدگاه و تحلیلى نو باشد. گرچه در هر مقاله، سعى شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود، در استفاده از آثار دانشوران غیر مسلمان و نیز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصب، نکته سنجى و درک مواضع حساس همواره مد نظر است. در ضمن باید گفت ارجاع مطلبى به یک منبع، لزوماً بدان معنا نیست که مطلب مزبور در همان منبع تلقى به قبول نیز شده باشد.

 هفت. همه مقالات این دائرة المعارف، رویکردى قرآنى دارند، و چنانچه مباحثى در قلمروهاى دیگر مطرح شده، صرفاً از باب ضرورت و ارتباط با آن رویکرد قرآنى است. بنابراین اگر گاهى از مباحث کلامى یا تاریخى به صورت تخصصى سخن به میان آمده است، از آن جهت بوده که با حفظ رویکرد قرآنى، براى شرح و گسترش تخصصى آن موضوع، از مباحث مزبور نیز بهره گرفته باشیم.

هشت. در این دائرة المعارف به موضوعات علوم قرآن پرداخته مى شود؛ چه آنها که مورد اشاره قرآن کریم بوده، از مفاهیم قرآنى قلمداد شوند، مانند محکم و متشابه، و نسخ، و چه موضوعاتى که در قرآن به آنها اشاره نشده است ولى به فهم یا شناخت قرآن کمک مى کنند؛ مانند اسباب نزول، تاریخ قرآن، و حجیّت ظواهر آن.

نُه. چنانچه موضوعى جنبه هاى گوناگون داشته باشد، به اقتضاى رویکرد قرآنى حاکم بر هر مقاله، از همه آن جنبه ها یاد مى شود؛ براى مثال، در مقاله «آب» به همه جنبه هاى موضوع که در دایره بحث قرآنى جاى مى گیرند، پرداخته مى شود.

ده. جز در هنگامه هاى ضرورى و حساس، همچون مباحث مهم کلامى، ارزیابى و نقدى درباره صحت و سُقم گزارش هاى مربوط به شأن نزول ها صورت نمى پذیرد؛ چرا که به طور عام، چنین ارزیابى هایى در قلمرو مقالات این دائرة المعارف نیستند و نقش خاص و تعیین کننده اى ندارند.

یازده. در نسبت دادن مطالبى به کسى، دو اصل رعایت مى شود: الف) صاحب مقاله اطمینان داشته باشد که نسبتْ درست است؛ ب) ذکر مطلب مزبور و استنادش به آن فرد، در روند علمى و پژوهشى مقاله مؤثر باشد. حساسیت انگیزى و ایجاد تنش، با اهداف دائرة المعارف نویسى سازگار نیست و در نسبت دادن اقوال، به این اصل مهم توجه شده است.

دوازده. از آنجا که در این دائرة المعارف، آیات فراوانى آمده است، و آوردن ترجمه یکایک آنها، به ساختار مقاله دائرة المعارفى آسیب مى زند و بر حجم نوشته مى افزاید، به طور معمول به ترجمه گونه هر آیه بسنده، و برداشتى از آیه عرضه شده که هم مُفاد آن را به خواننده انتقال دهد و هم به سیر بحث کمک کند.

سیزده. به قصد پرهیز از چشم آزارى، در اعراب گذارى آیات و عبارات عربى، فقط علایمى را نهاده ایم که در درست خوانى متن نقش کلیدى داشته باشد.

چهارده. گاه برخى واژگان که در یک مقاله به کار مى روند، خود نیز به طور مستقل، مدخل اصلى اند. قواعد تدوین دائرة المعارف اقتضا مى کند که به توضیح آن واژگان پرداخته نشود یا به حد ضرورت بسنده شود و مطالب مربوط به هر یک، در مقاله مستقلِ آن بیاید. با این حال، براى آنکه خوانندگان، این ارتباط را دریابند و پژوهشگران، موضوع مورد نظرشان را کامل کنند، بر روى مدخل هاى مرتبط، ستاره اى نهاده شده است؛ براى مثال، در مقاله «آب»، بر روى واژگانى چون ابر، باد، باران، و کشتیرانى، ستاره اى قرار گرفته تا خوانندگان دریابند که اینها، خود، مقالات مستقلى دارند؛ البته از آنجا که پرونده مدخل هاى دائرة المعارف باز است و نیز به برخى از واژگان مدخل هاى مرتبط در مقاله تصریح نشده، ارائه کامل مدخل هایى که به گونه اى به مقاله مربوط مى شود، میسر نبوده است.

پانزده. هرگاه مقاله اى بخش هاى کاملاً مستقل و تخصّصى داشته باشد، مؤلفان، جداگانه مأمور نوشتن آنها مى شوند، و امضاى هر یک در ذیل بخش مربوط مى آید. با این حال، انسجام مجموعه مقاله با اشراف ویراستار دائرة المعارف حفظ مى شود.

6. چشم انداز

مجموع مدخل هاى مصوب در هیئت علمى دائرة المعارف سه هزار مدخل است که 2200 مدخل اصلى و داراى مقاله، و هشتصد مدخل ارجاعى است که در ذیل آن مقاله نگاشته نخواهد شد.

از این سه هزار مدخل، 112 مدخل علوم قرآن و 362 مدخل اسما و صفات و 750 مدخل اعلام مصرّح و غیر مصرّح، و بقیه موضوعات و مفاهیمى است که در قرآن یا به آنها تصریح شده و یا از آیات برداشت مى شود. بر اساس برنامه ـ به خواست خدا ـ قرار است این مجموعه در 25 جلد تدوین و تنظیم شود که امید است تا نیمه دهه 90 به پایان رسد.

تاکنون جلد نخست این دائرة المعارف با بیش از هشتاد مقاله در موضوعاتى مانند: آب ، آبرو، آتش، آثار باستانى، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادى، آسانى، آسمان، آشتى، آمنه، آل فرعون، آیات خدا، آیات نام دار، ابرار و ابراهیم، و جلد دوم آن نیز با موضوعاتى چون: ابوطالب، اتمام حجت، اثاث، اجاره، اجرت، اجزاء، اجل، اجماع، احتضار، احرام، احزاب، احسن الحدیث، احسن القصص، احصاء، احصار و صدّ احصان، احضار، احقاف، اخبات، اخلاص، ادب، ادبیات، اذان، اراده، ارتداد، ارمیا، ارهاص، ازلام و اسارت چاپ و به دوستداران قرآن کریم عرضه شده است. جلد سوم نیز با موضوعاتى چون: اسباط، استبداد، استثمار، استثناء، استحباب، استحسان، استخاره، استخوان، استدراج، استراق السمع، استرجاع، استقساء، استضعاف، استعاذه، استعاره، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استهزاء، استکبار، اسحاق، اسراء، اسرافیل، اسلام، اسماء و صفات، اسوه، اشتراک در قرآن، اشراط الساعة، اشعار و تقلید، اصحاب اخدود، اصحاب ایکه، اصحاب الجنة، اصحاب رس، و اصحاب رقیم، و جلد چهارم با مقالاتى چون: افسانه غرانیق، اقتصاد، اقرار، اکراه، اکمال دین، الواح موسی(ع)، الهام، الیاس، امامت، امان، امتحان، امر به معروف، ام سلمه، ام الکتاب، امنیت، امیة بن خلف، انابه، انار، انجیل، انسان، انشراح، انصار، انطاکیه، و انفاق به دست نشر سپرده شده است، و جلدهاى پنج و شش نیز تألیف شده و در حال ارزیابى است.

امید است کار ترجمه این دانش نامه به زبان هاى عربى و انگلیسى به زودى آغاز شود؛ اما از آنجا که از نظر ترتیب حروف الفبا تفاوت هایى در زبان فارسى، عربى و انگلیسى وجود دارد، این ترجمه، پس از اتمام تدوین دائرة المعارف عرضه خواهد شد. همچنین از دیگر برنامه هاى پیش بینى شده، «طرح تألیف دائرة المعارف کودکان و نوجوانان» است، که با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبیات مخصوصِ این قشر، عرضه خواهد شد.

«طرح مجموعه هاى موضوعی» که از میان مقالات دائرة المعارف به صورت مستقل براى مخاطبان خاص در موضوعات گوناگون قرآنى ارائه خواهد شد نیز از جمله طرح هایى است که آغاز و در موضوع «اعلام القرآن» به پیشرفت هایى نیز نایل شده است.

«طرح تألیف تک نگارى هاى قرآن کریم» نیز از برنامه هایى است که در نظر است همپاى تدوین دائرة المعارف صورت پذیرد. تک نگاشت قرآنى، رساله اى گسترده تر از مقاله دائرة المعارفى در موضوع مربوط است که حاصل تأملات و پژوهش هاى نویسنده، هیئت علمى، پرونده سازان علمى و مجموعه کوشندگان آن مقاله را در گستره اى وسیع تر باز مى تاباند، و از آنجا که به فنون خاص دائرة المعارفى محدود و مقید نیست، وجوه آن موضوع را با مجالى گسترده تر مى شکافد. جز ارباب پژوهش و نگارش، عموم دانش پژوهان در حد مطالعات پایه اسلامى نیز مى توانند از این تک نگاشت ها بهره گیرند.

پیش بینى مى شود تا پایان طرح دائرة المعارف، ده ها موضوع تک نگارى قرآن کریم به ارباب علم ومعرفت عرضه شود.

پیکره دائرة المعارف

1. هندسه دائرة المعارف

پیکره دائرة المعارف که از دیدى مشرفانه نگریسته و مجموعه اجزاى صورى و محتوایى را شامل مى شود، «هندسه دائرة المعارف» عنوان مى گیرد. هندسه دائرة المعارف، با عنایت به نقش و کاربرد هر جزء، طراحى شده است؛ به گونه اى که ارتباط منطقى میان همه اجزا حفظ شود. به این منظور، کوشیده شده تا مقالات هم رتبه، داراى حجم یکسان یا نزدیک به هم باشند؛ نوع حروف و نحوه چینش واحدهاى مقاله با رعایت دو اصل «هماهنگى صورت و محتوا» و «خوش نمایى و مخاطب پسندی» صورت پذیرد؛ زبان کل مقالات، یکنواخت و در حوزه سبک واحد و شیوه نقل قول و استناد و نیز اصول استدلال در همه مقالات، مشابه باشد.

2. اجزاى مقالات

اجزاى اصلى مقاله عبارت است از مدخل، شناسه، بدنه، منابع و امضا.

یک. مدخل

أ) تعریف: مدخل، به «عنوان» هر مقاله اطلاق مى شود که معرف موضوع و قلمرو آن است. در این دائرة المعارف، مدخل با مُلحَق همراه نمى شود؛ یعنى توضیحات درون پرانتز (کمانک)، پس از آن نمى آید و هر گونه شرح و توضیح مدخل، در شناسه درج مى شود.

ب) انواع مدخل: در این دائرة المعارف، انواع مدخل را بدین شرح مى توان یافت:

مدخل اصلى، مدخل ارجاعى، مدخل مستقیم، مدخل معکوس.

مدخل اصلى، آن است که مقاله دائرة المعارف، ذیل آن درج مى شود.

مدخل ارجاعى، آن است که مقاله اى ذیل آن درج نمى شود؛ بلکه صرفاً واسطه اى به مدخل اصلى است.

مثالها: 1. مدخل «بردباری» که به مدخل «حلم» ارجاع داده مى شود؛

2. «ابتلاء» که به «امتحان» ارجاع داده مى شود؛

3. «امّ القری» که به «مکه» ارجاع داده مى شود.

مدخل ارجاعى فقط به مدخل اصلى ارجاع داده مى شود، نه به مدخلى که خود، ارجاعى باشد. به عبارت دیگر، ارجاع در ارجاع پذیرفته نیست.

مدخل مستقیم، آن است که اجزایش به طور معمول و متعارف و همان شکلى که معمولاً خوانده مى شوند، قرار گیرند.

مثال: غزوه اُحُد.

مدخل معکوس، آن است که اجزایش به عکسِ ترتیب معمول و متعارف چیده مى شود.

مثال: اُحُد، غزوه.

علت استفاده از مدخل معکوس، شهرت و تبادر آن است. در مثال یاد شده، اگر محرز شود که بیشتر خوانندگان به عنوان «اُحُد» براى جست وجوى «غزوه اُحُد» رجوع مى کنند، از مدخل معکوس استفاده مى شود.

ج) ویژگى هاى مدخل: در این دائرة المعارف، هر عنوانى با لحاظ ویژگى هاى ذیل، در شمار مدخل ها قرار مى گیرد:

1. آیینه موضوع باشد؛ به گونه اى که عمده مخاطبان به محض دیدن آن، به موضوع مقاله انتقال یابند؛

2. مشهور و رایج باشد؛ به گونه اى که انبوه مخاطبان، با آن ارتباطى نزدیک حس کنند و در وهله نخست، آن را غریب و مهجور نیابند؛

3. از پیش، اعتبار یافته، یعنى در متون معتبر یا فرهنگ قرآنى، موجودیت آن پذیرفته شده باشد. بنابراین از انتخاب مدخل هاى بَرساخته و مجعول پرهیز شده است؛

4. جزئى و خاص باشد. فقط هنگامى به مدخل عام و کلى بسنده شده که قلمرو و موضوع مقاله چنین اقتضا کند؛ یعنى عنوان جزئى و خاص نتواند از عهده شناساندن موضوع مقاله برآید.

از این گذشته، مهم ترین اصولى که به طور خاص در گزینش و تدوین مدخل ها مراعات شده اند، از این قرارند:

1. مدخل ها از دو حوزه اصلى برگزیده مى شوند: «مفاهیم موضوعات قرآنی» و «اعلام قرآنی»؛

2. چنانچه اصطلاح خاص قرآنى در فارسى مشهور باشد ـ حتى اگر معادل فارسى آن نیز رایج باشد ـ براى ترویج فرهنگ قرآن، اصطلاح خاص قرآنى، مدخل مى شود، نه معادل فارسى آن؛ مانند «مغفرت» که مدخل اصلى است و« آمرزش» به آن ارجاع داده مى شود؛

3. مفاهیم و موضوعاتى که به طور مستقیم در قرآن شریف آمده اند، لزوماً مدخل قرار مى گیرند. مفاهیم انتزاعى نیز چنانچه به آیه اى از قرآن مستند باشند، مدخل مى شوند؛ مانند آثار باستانی؛

4. اگر متفاهم عرفى اصطلاح قرآنى، با معناى اصلى آن متفاوت یا از آن کم گستره تر باشد، همان متفاهم عرفى ملاک قرار مى گیرد؛ براى مثال واژه «فتنه» در عرف فارسى زبانان به معناى آشوب افکنى است؛ اما در قرآن، افزون بر این معنا، بر «امتحان» نیز دلالت دارد. در این حال، مدخل فتنه، به همان معناى عرفى مشیر است و آنچه به معناى دوم است، در مدخل امتحان بحث مى شود؛

5. سعى مى شود مدخل هایى که بر انجام شدن فعل دلالت دارند، به صورت «اسم مصدر» بیایند، و همه مشتقات آمده در قرآن، ذیل آن بحث مى شود، جز آنکه مشتقْ معنایى دیگر را برساند؛ مانند نصرت و انصار که هر کدام در جاى خود بحث مى شود؛

6. هرگاه عنوانى جامع براى چند عنوان یافت شود، همان، مدخل قرار مى گیرد؛ مانند اصحاب فیل. در این صورت، افراد آن عنوان جامع، خود، جداگانه مدخل قرار نمى گیرند؛ مانند ابرهه؛

7. اگر مصادیق عنوان کلى، بحث قابل توجهى نداشته باشد، به عنوان کلى ارجاع مى شود؛ مانند سیاهى، و سفیدى که به مدخل رنگ ارجاع مى شود؛

8. اقسام عنوان کلى، چنانچه خود، اصطلاح باشند، جداگانه مدخل قرار مى گیرند؛ مانند نماز جمعه. در همین حال، عنوان کلى نیز جداگانه مدخل خواهد بود؛ مانند نماز؛

9. عناوین کلى مصرّح در قرآن، مانند انفال، و اشهر حُرُم، خود مدخل قرار گرفته، افراد آن نیز اگر مصرّح یا به آن اشاره رفته باشد، مدخل قرار مى گیرد؛

10. عنوان هایى که به شکل عطفى مصطلح هستند، مانند «جبر و اختیار»، به همین صورت مدخل مى شوند و در عین حال، جزء دوم نیز جداگانه مدخل قرار گرفته، به آن ارجاع داده مى شود: اختیار؛ جبر و اختیار؛

11. مدخل، بر اساس قرائت مشهور قرآن برداشت مى شود؛

12. در مدخل، مفرد بودن، کوتاهى، و بساطت لحاظ مى شود؛ مگر آنکه مدخل هاى غیر مفرد، چند کلمه اى، و مرکب، به همین شکل، مصطلح و داراى معناى مستقل باشند؛

13. آن دسته از واژه ها و اصطلاحات قرآنى که براى آنها معانى گوناگونى بر شمرده شده است، خود مدخل قرار مى گیرند؛ مانند منّ و سلوی؛

14. اعلامى که در این دائرة المعارف مدخل قرار مى گیرند، شامل اشخاص، اشیا، مکان ها، زمان ها، حوادث، و گروه هاى خاص هستند؛

15. هم اعلام مصرّح در قرآن مدخل قرار مى گیرند، مانند مکه، و هم اعلام غیر مصرّح که بر اساس روایات و کتاب هاى تفسیر و اسباب نزول، مراد اشارات قرآن هستند؛ مانند امام علی(ع) که آیه: وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ (بقره، 207) به او اشاره دارد؛

16. چنانچه به اسما و صفات خداوند، در قرآن شریف تصریح شده باشد، مدخل مى شوند؛ نظیر غفور، رحیم و حلیم. اسما و صفات غیر مصرّح نیز اگر از افعال منسوب به خداوند در قرآن انتزاع یابند، مشروط به اینکه در بیان معصومان (ع)به آنها تصریح شده باشد، مثل آمر، یا در کتاب هاى کلامى از آنها بحث کرده باشند، مانند متکلّم، مدخل قرار مى گیرند.

گفتنى است که مقصود از اسما و صفات در این بخش، اصطلاحى است؛ یعنى تحقق ملاک اسم و صفت که «واجد بودن کمال» به شمار مى رود، مدّ نظر است. بنابراین به هیچ وجه، قصد نام گذارى خداوند در کار نیست، و به این ترتیب، طرح اسما و صفاتى از قبیل آخذ، با مبناى «توقیفیت اسماء» ناسازگار نخواهد بود.(طباطبائى، المیزان، 1/359)

مدخل هاى دائرة المعارف از جهت عناوین زیرمجموعه، به دو دسته تقسیم مى شود:

أ) مدخل هاى شامل عنوان هاى متعدد جزئى و قابل تفکیک و بحثِ مستقل که در این صورت، عنوان کلى داراى مقاله اى مشتمل بر مباحث ناظر به خود و چکیده اى از مباحث مطرح شده ذیل عناوین جزئى خواهد بود. در این موارد، عناوین جزئى، خود به طور مستقل مدخل قرار گرفته، داراى مقاله اى مشروح است؛ مانند محمدˆ و مباحث معراج، هجرت، غزوات و معجزات حضرت، و مانند آشامیدنى ها و مدخل هاى آب، خمر و... ؛

ب) مدخل هاى داراى چند عنوان جزئى با مباحثى مختصر و به طور کامل به هم پیوسته. در این صورت، مجموعه مباحث در مقاله، ذیل عنوان کلى مى آید، و عناوین جزئى فقط به صورت مدخل در دائرة المعارف درج، و بدون توضیح، به عنوان کلى ارجاع داده مى شود؛ مانند آرنج و مسح که به وضو ارجاع مى شوند. در این موارد، مؤلف مقاله مدخل مرجع، باید به مدخل هاى ارجاعى توجه داشته باشد و تا آنجا که مى تواند آنها را عنوان قرار دهد.

دو. شناسه

شناسه عبارتى است کوتاه که مقصود از مدخل را به اختصار به خواننده مى شناساند. این تعریف باید جامع باشد و محدوده بحث مقاله را روشن سازد؛ یعنى مدخل مورد بحث را از مدخل هاى مشابه دیگر ممتاز کند و درآمدى براى ورود به مقاله باشد. قواعد تنظیم شناسه از این قرارند:

1. در شناسه، تا آنجا که مقدور است فعل به کار نمى رود؛

2. در شناسه لازم است به معنا و جهت قرآنى مدخل اشاره شود؛ براى مثال، در شناسه آب، از آیات و نعمت هاى خدا و منشأ حیات، و در شناسه آهن، فلزى محکم با منافع فراوان را مى آوریم؛

3. در شناسه اعلام اشخاص، نام، نام پدر و دو تن از اجداد مى آید؛ مگر اینکه در سلسله نسب، فرد معروفى باشد که رساندن نسب به او موضوعیت داشته باشد. همچنین اگر آن فرد، مشخصه اى داشته باشد، به آن اشاره مى شود؛ محض نمونه در شناسه ابولهب مى آوریم: عبدالعزّى بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف، عموى پیامبر اکرم ˆو از سرسخت ترین دشمنان حضرت؛

4. در مواردى که مدخل و محدوده آن به طور کامل روشن است، آوردن شناسه الزامى نیست؛ نظیر آتش، آجرپزى و آشامیدنى ها.

سه. بدنه

أ) تعریف: بدنه، بخش اصلى و بنیادین هر مقاله است که پس از مدخل و شناسه قرار مى گیرد و به طور معمول بر چند پاراگراف مشتمل است. در این دائرة المعارف، بدنه، فقط در بر دارنده مطالب مقاله است و منابع آن را در بر نمى گیرد؛ بلکه منابع به صورت پانوشت درج مى شوند.

ب) پاراگراف بندى: در پاراگراف بندى بدنه مقاله، به این نکات توجه مى شود:

1. طول هر پاراگراف، با «پیام اصلی» آن متناسب است. با این حال، سعى مى شود هر پاراگراف از شش جمله مستقل بیشتر نشود؛

2. جمله هاى هر پاراگراف فقط براى تبیین پیام اصلى و گستردن دامنه همان پیام به کار مى آیند. از آوردن هر گونه توضیح دیگر و شرح و بسط بیرون از دامنه آن پیام، خوددارى مى شود؛

3. ارتباط طولى میان پاراگراف ها بر رابطه منطقى و ریاضى میان پیام هاى اصلى مبتنى است. هر پاراگراف در مکانى قرار مى گیرد که اگر جابه جا شود، نبود حلقه اى در آن زنجیره منطقى به خوبى مشهود باشد.

ج. بخش بندی

براى ساده سازى فهم مطالب، از روش بخش بندى ـ عنوان گذارى استفاده مى شود. به این منظور، چند پاراگراف که شاخه اى اصلى از پیکره کل مقاله را تشکیل مى دهند، یک بخش را شامل مى شوند و تحت یک ریزعنوان جاى مى گیرند. ریزعنوان نیز مانند مدخل، همواره به صورت عبارت تنظیم مى شود و مختصر و مفید است. در آغاز ریزعنوان ها، جز هنگام ضرورت، از اعداد و ارقام و حروف الفبا براى شماره بندى و تفکیک استفاده نمى شود.

چهار. منابع

منابع هر مقاله را به سه صورت، در سه جاى گوناگون گزارش مى کنیم:

1. در پایین هر صفحه، منابعى را که از آنها نقل شده، با شماره گذارى (1، 2، 3 و...) به این صورت مى آوریم: نام اختصارى منبع، شماره جلد، شماره صفحه هاى مورد استناد؛ مانند: مجمع، ج 2، ص 30، و در صورت استفاده از چند صفحه مى نویسیم: ص 30 ـ 39. براى هر مطلب، یک و حداکثر سه منبع را در پانوشت بر مى شماریم؛ مگر اهمیت فراوانى داشته باشد؛

2. ذکر منابع در پایان هر مقاله به این ترتیب است که فقط به نام اثر بسنده مى شود، و در صورت تشابه، نام مؤلف نیز افزوده مى شود؛

3. ذکر منابعى که از آنها فراوان استفاده مى شود، در پایان هر جلد دائرة المعارف به این ترتیب است: نام منبع، نام و نام خانوادگى و سال وفات نویسنده، نام و نام خانوادگى مترجم، نام محقق، نام ناشر، مکان نشر، نوبت چاپ، تاریخ نشر.

مثال: کشف الأسرار و عدة الأبرار، ابوالفضل رشید الدین میبدى (م. 520 ق)، به کوشش على اصغر حکمت، امیرکبیر، تهران، چهارم، 1367 ش.

در تنظیم منابع، به این نکات توجه مى شود:

1. ترتیب ذکر منابع بر اساس حروف الفباى ابتداى نام منابع است. اگر در ابتداى نام منبعى، حرف تعریف «ال» باشد، آن را نادیده مى گیریم و نخستین حرف پس از آن ملاک است؛

2. به نام مشهور نویسنده بسنده مى شود؛

3. از ذکر عناوین افزوده، مانند علامه، آیت الله و دکتر خوددارى مى شود؛ مگر در مواردى که نام مشهورِ کسى یا جزء نام او شده باشد؛

4. ملاک، نام اصلى و کامل منبع است.

پنج. امضا

امضا عبارت است از نام و نام خانوادگى پدیدآورنده مقاله که به طور معمول، شخصى حقیقى است. در امضا، هر گونه لقب و عنوان حذف مى شود. امضا نه تنها به مقاله دائرة المعارف هویت مى بخشد، بلکه پاسخ گوى مستقیم هر مقاله را به جامعه علمى معرفى مى کند.

هرگاه پدیدآورنده مقاله اى چند نفر باشند، نامشان به طور مشترک در شمار امضا کنندگان، به ترتیب الفبایى نام خانوادگى مى آید. در این حال، نام ها زیر یکدیگر چیده مى شوند. اگر هر یک از بخش هاى مقاله اى، پدید آمده نویسنده اى خاص باشد، امضاى هر نویسنده پس از بخش مربوط قرار مى گیرد.

اگر به هر دلیلى نتوان امضاى شخص حقیقى را در پایان مقاله آورد، گروه علمى مربوط، امضا کننده مقاله خواهد بود.

امضا پس از درج منابع انتهایى یا پس از هر بخش به فراخور مورد، در سمت چپ انتهاى صفحه درج مى شود.

3. حجم مقالات

حجم هر مقاله متناسب با جایگاه و اهمیت موضوع آن تعیین مى شود. این جایگاه و اهمیت، با عنایت به نوع موضوع، تعداد آیات، میزان علمى بودن، نقش و تأثیر محتواى مقاله در کل مجموعه، میزان نیاز جامعه علمى، و حضور و نقش آن موضوع در تاریخ مباحثات و پژوهش هاى قرآنى تبیین و ارزیابى مى شود. تقسیم بندى مقالات دائرة المعارف حاضر از حیث حجم، به این قرار است:

ـ کوتاه: تا هزار کلمه؛

ـ متوسط: از هزار تا پنج هزار کلمه؛

ـ بلند: افزون از پنج هزار کلمه.

اصول تنظیم مقالات

1. زبان و سبک

یک. در زبان مقالات، مهم ترین اصل، رعایت «نثر معیار»، یعنى پیروى از قواعد پذیرفته شده مکتوب یا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بیان، و ساختار نوشته است. گرچه مقالات دائرة المعارف، به قلم نویسندگان گوناگون پدید مى آیند و تفاوت هایى از لحاظ ویژگى هاى زبانى دارند، اصل مشترک رعایت «نثر معیار» در همه آنها به چشم مى خورد، و همین، به مجموعه کار، نوعى وحدت زبانى مى بخشد.

دو. در تنظیم ساختارى بدنه مقاله، مهم ترین اصل آن است که چینش و نظم منطقى رعایت شود؛ به گونه اى که تا حد امکان، یک مطلب، دوبار در مقاله اى نیاید. بدین سبب کوشیده مى شود تا ارتباط درونى مطالب، ریاضى و منطقى باشد. این ارتباط از لحاظ طولى، تابع موضوع هر مقاله است. همچنین در چینش پاراگراف ها سعى مى شود که مطالب مستقل، درون یک پاراگراف جاى گیرند و مطالب یک پاراگراف با پاراگراف دیگر تداخل نداشته باشد.

سه. بهره گیرى از شیوه نقل قول مستقیم، مقاله دائرة المعارفى را طولانى مى کند و سبب مى شود که زبان مقاله از یک دستى و هموارى خارج شود؛ زیرا عین مطالب منقول که به دوره ها و سبک هاى گوناگون زمانى و زبانى مربوط است، گاه با نثر معیار تناسب ندارد. بنابراین، در نقل مطالب دیگران، چکیده سخن آورده مى شود، نه عین الفاظ؛ مگر آنکه عین لفظ در انتقال معنا نقشى خاص و کلیدى داشته باشد.

چهار. مقالات تا حد امکان استقلال دارند و کوشیده شده است تا فهم مطالب مقاله به مطالب بیرون از آن وابسته نباشد. به همین دلیل، از ارجاعات برون مقاله اى کمتر استفاده مى شود.

2. آیات و روایات

یک. آیات

أ) براى حفظ جامعیت مقالات، به متن همه آیاتى که به موضوع مربوط است، پرداخته مى شود؛ مگر در مواردى که آیات فراوان باشد و پرداختن به متن همه آنها براى مخاطب خسته کننده و با متن فارسى نامتناسب باشد. در این حال، به اقتضاى تعداد آیات و موضوع، ترجمه آن، ترجمه گونه یا فقط نشانى آیه آورده مى شود.

ب) با توجه به اینکه استفاده از ترجمه گونه پیش از آیات، موجب ارتباط و انسجام بیشتر در بحث مى شود و آن را در ذهن مخاطب بهتر جاى مى دهد، و نیز دست مؤلف را در توضیح آیه باز مى گذارد، اصل آن است که از ترجمه گونه پیش از آیات استفاده شود. البته در ترجمه گونه ها تا آنجا که مقدور است باید متن عربى آیه که به دنبال مى آید، به صورت کامل ترجمه شود.

ج) در موارد استفاده از ترجمه گونه، اگر فراتر از ترجمه به نکته تفسیرى یا برداشت مفسرى خاص اشاره شده، باید مستند شود.

د) براى یکنواختى ترجمه ها در مقالات گوناگون، به ترتیب از ترجمه هاى آقایان مجتبوى، فولادوند و مکارم شیرازى یا تلفیقى از آنها استفاده مى شود؛ مگر در مواردى که مؤلف، ترجمه دیگرى را ترجیح دهد.

هـ) متن آیات و ترجمه فقط یک بار به صورت کامل در مقاله مى آید و در موارد بعد، به قسمتى از آیه اشاره یا فقط به ذکر نشانى بسنده مى شود؛ مگر در مقالات طولانى که فاصله در استناد بسیار است.

و) در مواردى که آیه مورد استناد، طولانى باشد، مؤلف مى تواند فقط متن آن بخش از آیه را که استناد به آن روشن است، بیاورد و پیش و پس از آن را با نقطه چین مشخص کند.

ز) در مواردى که به نظر مى رسد ترجمه آیه براى مخاطبان روشن باشد، به ترجمه گونه نیاز نیست.

ح) آیات، داخل گیومه قرار مى گیرد؛ و نام سوره، شماره سوره، و شماره آیه داخل پرانتز قرار مى گیرد. مانند: ذلک الکتـب (بقره/ 2، 2).

ط) اعراب گذارى فقط در حدى لازم است که از غلط خواندن جلوگیرى کند.

دو. روایات

أ) به روایاتى که در تفسیر آیه وارد شده و مطلبى را فراتر از ظاهر آن طرح کرده است، پرداخته مى شود.

ب) به روایاتى که در ذیل آیه نیست، ولى با آن هم جهت است و از آن رفع ابهام مى کند، اشاره مى شود.

ج) تا حد ممکن از پرداختن به متن عربى روایات پرهیز مى شود.

د) به روایات شأن نزول، در مدخل هاى اعلام پرداخته مى شود.

هـ) به روایات جرى و تطبیق که در باره فضایل امامان (ع)است، پرداخته مى شود.

و) مباحثى که اهمیت بیشترى دارد، به روایات منابع شیعه و سنى مستند مى شود.

3. ارجاعات

ارجاع در مقالات به دو گونه صورت مى گیرد:

یک. ارجاع درون متنى: هرگاه از مطلبى به مطلبى دیگر در همان مقاله ارجاع داده مى شود، آن را ارجاع درون متنى مى گوییم. ارجاع درون متنى داخل پرانتز () قرار مى گیرد؛ مانند: ( ر همین مقاله، مفهوم آیه).

دو. ارجاع برون متنى: هرگاه از مطلبى در یک مقاله، به مطلبى در مقاله اى دیگر ارجاع داده شود، آن را ارجاع برون متنى مى خوانیم. این نیز داخل پرانتز () قرار مى گیرد؛ هم چون: ( ر آیه). گاهى براى توجه دادن خواننده به اینکه براى تکمیل تحقیق خود و استفاده کامل از مباحث به مقاله دیگر نیز رجوع کند، در پایان مقاله یا در پایان هر بخش به این شکل ارجاع داده مى شود: (براى تفصیل بیشتر ر نسخ).

4. مأخذنگاری

شیوه نامه مأخذنگارى دائرة المعارف قرآن کریم:

یک. در پانوشت مقالات، نام مشهور منبع به اختصار ذکر شده، نام کامل در پایان مقالات و بقیه ویژگى ها در کتاب شناسى آورده مى شود.

دو. منابعى که نام مؤلف آن مشهورتر است، در پانوشت فقط نام مؤلف، و در بخش منابع مقالات، نام کتاب همراه با نام مؤلف ذکر مى شود؛ مانند تاریخ الامم و الملوک ر تاریخ طبری؛ الجامع لاحکام القرآن ر قرطبی.

سه. در منابع لغوى، پس از شماره جلد و صفحه، مادّه لغت نیز ذکر مى شود؛ مانند: مفردات، ص101، «آیه».

چهار. در منابع و تفاسیرى که دو یا سه جزء آنها در یک مجلد است، ابتدا شماره مجلد، سپس جزء و صفحه ذکر مى شود؛ مانند: جامع البیان و روح المعانی. مثال: جامع البیان، مج 5، ج 7، ص 200. اما تفاسیرى که شماره مجلدهاى آن طبق جزءهاى آن است، به شماره جزء آن ارجاع داده مى شود؛ مانند: تفسیر قرطبی و التفسیر الکبیر، فخر رازی.

پنج. ترتیب زمانى تألیف منابع در پانوشت ها رعایت مى شود؛ براى مثال، ابتدا جامع البیان، بعد التبیان، و سپس مجمع البیان مى آید.

شش. چاپ هاى گوناگون منبع با یک چاپ تطبیق داده مى شود.

هفت. منابعى که نام مشترک دارند، همراه نام کتاب، نام مؤلف نیز ذکر مى شود؛ مانند: الامالى، شیخ طوسی؛ الامالى، شیخ مفید.

هشت. ترتیب فهرست منابع مقالات وکتاب شناسى، الفبایى، و بر اساس نام کتاب است.

نه. کتاب شناسى و مأخذنگارى دائرة المعارف قرآن کریم بدین شرح است: نام کتاب، نام مؤلف، نام محقق، مترجم، مصحح، نوبت نشر، محل نشر، نام ناشر، تاریخ نشر.

ده. منابعى که محل نشر، نام ناشر و تاریخ نشر ندارند، در کتاب شناسى به صورت اختصار [بى جا]، [بى نا]، [بى تا] به آنها اشاره مى شود.

تشکیلات و گردش کار

1. ساختار سازمانى دائرة المعارف قرآن کریم

ساختار سازمانى دائرة المعارف با تأکید بر دو اصل سرعت در عملیات و اتقان در محتوا، پس از مطالعه ساختارهاى سازمانى موجود و بر اساس جدیدترین دستاوردهاى علم مدیریت سازمانى به شکل خزانه اى (ماتریسى) تنظیم شده است. این ساختار، ترکیبى از ساختارهاى مبتنى بر وظیفه و پروژه است.

دائرة المعارف قرآن کریم از دو قسمت عمده بخش هاى علمى و بخش هاى پشتیبانى علمى تشکیل شده است. بخش هاى علمى شامل بخش فلسفه و کلام، بخش تاریخ و اعلام، بخش فقه و حقوق، بخش ادیان، بخش معارف و مفاهیم و بخش علوم قرآن است. هریک از بخش هاى علمى براى گردش کار و تنظیم مقالات دائرة المعارف به همکارى و پشتیبانى علمى بخش هاى گزینش مدخل، پرونده علمى، تألیف مقاله، ویرایش، مقابله و بازبینى نیاز دارد.

مسئولان بخش هاى پشتیبانى علمى بر اساس ضوابط مشخص و با اشراف کلیِ مسئول طرح دائرة المعارف، در برابر درخواست ها و نیازهاى مدیران علمى مسئول اند. این امر موجب مى شود که عملیات اجرایى دائرة المعارف از تشریفات زاید ادارى دور مانده، با سرعت و سهولت به اهداف علمى خود دست یابد.

وظایف بخش هاى عملى و پشتیبانى علمى دائرة المعارف به این شرح است:

2. شرح وظایف

یک. مسئول و سرپرست علمی

وظیفه مسئول و سرپرست علمى دائرة المعارف، نظارت بر تمام مراحل کار از آغاز تا انجام است. ایجاد هماهنگى میان بخش هاى گوناگون (گزینش مدخل، تشکیل پرونده، تدوین مقاله، ویرایش، بررسى و مقابله و بازبینى علمى) و نیز نظارت بر انطباق کار هر یک از بخش ها با اصول و مبانى پذیرفته شده در شیوه نامه ها، بر عهده مسئول دائرة المعارف است. بررسى نقدها و ضعف هاى کار و پى گیرى مستمر براى تکامل کار و پیشنهاد انجام اصلاحات در شیوه نامه را نیز وى بر عهده دارد. دعوت از نیروهاى فاضل و متخصص در هر رشته براى همکارى نیز از وظایف مسئول دائرة المعارف است. البته مسئول دائرة المعارف در هر یک از این امور با مشورت بخش هاى گوناگون و با هماهنگى هیئت علمى عمل مى کند.

دو. هیئت علمی

هیئت علمى گروه دائرة المعارف ها مسئولیت سیاست گذارى کلان و تصویب شیوه نامه ها و آیین نامه هاى پیشنهادى بخش ها را بر عهده داشته، بر سیر پژوهش و محصول آن نظارت دارد.

سه. بخش هاى علمی

وظایف و مراحل فعالیت هاى علمى در بخش هاى علمى، به شرح ذیل است:

1. مشارکت و نظارت بر تصویب، تعریف و تحدید مدخل؛

2. پیشنهاد پژوهشگر براى تشکیل پرونده علمی؛

3. بررسى طرح پرونده علمى و توجیه پژوهشگر؛

4. ارزیابى پرونده علمی؛

5. پیشنهاد مؤلف؛

6. بررسى طرح تألیف و توجیه مؤلف و ارائه مشاوره در خلال کار؛

7. بررسى مقاله براى پذیرش یا رد آن؛

8. ویرایش اولى و اصلاحات کلى (پس از این مرحله، مقاله براى تایپ ارسال مى شود)؛

9. اظهار نظر دست کم دو نفر از اعضاى هیئت تحریریه و یک نفر مشاور از خارج مجموعه و نتیجه گیرى از آنها (پس از این مرحله، مقاله براى اعمال ملاحظات براى مؤلف ارسال مى شود)؛

10. ویرایش علمى، شامل غنى سازى، تکمیل موضوع و حذف و تلخیص موارد لازم و نیز بهینه سازى و تکمیل منابع؛

11. مقابله علمى و کنترل منابع؛

12. جلسه اول هیئت تحریریه (ویرایشگر علمى در این جلسه حضور دارد)؛

13. اعمال اصلاحات در بخش به دست ویرایشگر علمی؛

14. جلسه دوم هیئت تحریریه در صورت لزوم (پس از این مرحله، مقاله براى ویرایش و نیز مقابله به بخش مقابله علمى سپرده مى شود)؛

15. بازدید نهایى مقاله پس از ویرایش و مقابله علمى در بخش مقابله.

چهار. بخش گزینش مدخل ها

با توجه به تخصصى بودن دائرة المعارف قرآن و ویژگى موضوعات قرآن از نظر به هم پیوستگى و تداخل مترادفات و شبه مترادفات فراوان، گزینش مدخل هاى این دائرة المعارف نیازمند مطالعه و دقت فراوان است.

بیشتر مدخل هاى دائرة المعارف قرآن از عناوین اصلى تفسیر راهنما، فرهنگ قرآن، و اصطلاح نامه قرآن گرفته شده، و برخى از دائرة المعارف ها و متون مربوط به معارف قرآن نیز از منابع است. همچنین منابع تفسیرى شیعه و سنى و کتاب هاى اسباب نزول، منبع انتخاب مدخل هاى اعلام غیر مصرّح قرآن به شمار مى رود. پژوهشگران بخش مدخل، از منابع پیش گفته، موضوع هایى را که با آیین نامه مدخل ها سازگار است، بر مى گزینند؛ سپس همه آنها به رایانه سپرده، به صورت الفبایى تنظیم مى کنند.

گروه تصویب مدخل که از مسئول بخش و نماینده اى از بخش هاى علمى متشکل است، هر یک از مدخل ها را بررسى و با آیین نامه و اهداف کلى دائرة المعارف منطبق مى کند. برخى از موضوع ها که به کارشناسى تخصصى نیاز دارد، به گروه هاى علمى فرستاده شده، به نظر آنان توجه مى شود. وظیفه دیگر بخش تصویب مدخل، تعریف و تعیین حدود موضوع و مدخل هاى مرتبط و توجیه تشکیل دهنده پرونده علمى و مؤلف مقاله است.

پنج. تشکیل پرونده علمی

بخش تشکیل پرونده علمى، یکى از ارکان دائرة المعارف قرآن کریم شمرده مى شود. این بخش، از محققان حوزوى باتجربه و کارآزموده با تخصص هاى گوناگون (فقه، حقوق، فلسفه، کلام و عرفان، ادیان و مذاهب، تاریخ و رجال، علوم قرآن، حدیث و...) بهره مى گیرد و هر محقق، بنا به تخصص خود، پرونده تشکیل مى دهد. این بخش، متکفل گردآورى مجموعه اى از منابع و اطلاعات مربوط به موضوع تصویب شده است که نویسنده مقاله را تا حد بسیارى از مراجعه به منابع کتابخانه اى و رایانه اى و... بى نیاز مى سازد. محقق این بخش، پس از دریافت موضوع، اقدامات ذیل را براى تشکیل پرونده انجام مى دهد:

أ) ارائه طرح پرونده که ساختار آن عبارت است از: تعریف موضوع، کلیدواژه ها، محورهاى اساسى بحث، فهرست آیات مربوط، و معرفى منابع اصلى مورد نظر. این طرح، براى اظهار نظر، به بخش تخصصى مربوط ارسال مى شود؛

ب) بررسى منابع لغوى، تفسیرى، روایى، دائرة المعارف ها ، مقالات، تک نگارى ها و منابع تخصصى مربوط به موضوع. پس از بررسى، مطالب مهم و قابل استناد، نسخه بردارى شده، دیگر موارد مراجعه شده که به دلیل تکرارى بودن یا نداشتن مطلب مفید نسخه بردارى نشده است، در فهرست منابعِ نسخه بردارى نشده ثبت مى شود؛

ج) مراجعه به نرم افزارهاى گوناگون (براى غنى سازى پرونده)؛

د) تهیه گزارشى از ساختار پرونده و ذکر علت نسخه بردارى از منابع و ارائه طرح مقاله پیشنهادى که به نویسنده مقاله کمک شایانى خواهد کرد؛

هـ) تنظیم منابع نسخه بردارى شده لغوى، تفسیرى، روایى، تخصصى، تک نگارى ها و مقالات بر اساس تاریخ وفات مؤلف آن منابع؛

و) مشورت با مسئول بخش تشکیل پرونده و بخش تخصصى در طول تشکیل پرونده.

پرونده، پس از تشکیل، براى ارزیابى و مشخص کردن نقایص آن به کارشناسان هیئت بررسى و بخش علمى واگذار مى شود تا پس از بررسى، جهت انجام اصلاحات به محقق باز گردانده شود، و محقق پرونده را تکمیل کند. در واپسین مرحله، پس از تأیید بخش، پرونده براى تدوین مقاله ارسال مى شود.

یادآورى: براى برخى از مدخل ها به لحاظ گستردگى و حجم فراوان منابع، پرونده علمى نرم افزارى تشکیل مى شود و براى برخى از مدخل ها نیز به سبب حجم محدود منابع، به تشکیل پرونده علمى نیازى نیست.

شش. تدوین مقاله

شرح وظایف بخش تدوین مقالات: چنان که در شرح وظایف قسمت هاى پیشین گذشت، پس از تصویب مدخل ها و تشکیل پرونده علمى براى هر مدخل، پرونده براى نگارش مقاله از طریق عقد قرارداد در اختیار مؤلفان قرار مى گیرد. مؤلف پس از ارائه طرح کلى مقاله و تصویب آن با نظر یکى از گروه هاى علمى (فقه و حقوق، فلسفه و کلام، علوم قرآنى، معارف و ادیان) به تناسب قلمرو موضوعى مقاله و با توجه به شیوه نامه تدوین مقالات، مقاله خود را تدوین مى کند و سرانجام در جلسات متعدد نقد و بررسى و اظهارنظر کارشناسان و مقابله علمى مقاله، اشکالات احتمالى آن برطرف شده، به تصویب گروه علمى مورد نظر مى رسد.

هفت. ویرایش

از آنجا که مقالات دائرة المعارف را افراد گوناگون مى نگارند، براى یکسان سازى شیوه نگارش و مراعات بهتر اصول و قواعد نگارش، مقاله پس از تدوین در اختیار گروه ویراستارى قرار مى گیرد که بر اساس شیوه نامه ویرایش دائرة المعارف و با استفاده از استادان فن به ویرایش مقالات مى پردازند.

هشت. مقابله علمی

با توجه به این موضوع که همه مطالب مقالات دائرة المعارف باید مستند باشد، هیچ مطلبى بدون سند و منبع مطرح نمى شود. مسئولیت این امر را بخش مقابله علمى و بررسى منابع بر عهده دارد.

مقابله علمى و بررسى مقالات به شرح ذیل انجام مى شود:

أ) تطبیق مطالب مقالات با منابعى که در پاورقى ها ذکر شده است. در صورت اجمالِ مطلب یا استفاده نشدن آن از منبع یا عدم ذکر منبع مستند، با مشورت مؤلف یا مسئول بخش علمى، منابع آن اصلاح و تکمیل مى شود؛

ب) بررسى، تطبیق و تکمیل پاورقى ها از نظر کامل بودن منابع، یکسان سازى اسامى منابع و تطبیق چاپ هاى گوناگون با یک چاپ؛

ج) کنترل منابع و کتاب شناسی. در پایان هر مقاله، تحت عنوان «منابع»، اسامى منابعى که در تدوین مقاله به کار رفته است، و در پایان هر مجلد، مشخصات کامل منابع تحت عنوان «کتاب شناسی» درج مى شود؛

د) کنترل آیات از نظر درستى نشانى و اعراب، و تطبیق آن با رسم الخط عثمان طه و نیز اعراب گذارى آیات در موارد لازم؛

هـ) بررسى مقالات پس از ویرایش، و اصلاح و تکمیل نکاتى که براى ویراستار مجمل بوده است؛

و) بررسى و مقابله علایم ارجاعى که بخش گزینش مدخل در مقالات انجام داده است.

نه. پشتیبانی

در نگارش دائرة المعارف، افزون بر قسمت هاى پیش گفته، قسمت هاى دیگرى دخیل اند که از مجموع آنها به «پشتیبانی» تعبیر مى کنیم؛ از جمله، بخش اجرایى و ادارى که درباره تنظیم قراردادها، محاسبه و پرداخت حق التحقیق، و تهیه امکانات ادارى فعالیت مى کند. اداره کتابخانه و رایانه که به پژوهشگران پرونده علمى و مؤلفان مقالات و محققان بررسى کننده مقالات در دادن اطلاعات یارى مى رساند، و بخش زیراکس و تکثیر و اداره خدمات پژوهشى که در حروف نگارى و تصحیح و نمونه خوانى مقالات همکارى مى کنند.

3. گردش کار

گردش کار دائرة المعارف در بخش هاى گوناگون، از آغاز تا انجام، بدین قرار است:

گزینش، تصویب و تعریف مدخل ها تشکیل پرونده علمى تدوین مقاله تصویب در بخش علمى مربوط ویرایش مقابله و بازبینى علمى شوراى علمى گروه دائرة المعارف ها .

4. سیر آماده سازى مقالات

یک. دریافت مقاله از بخش تدوین مقالات و بررسى اجمالى مسئول بخش علمى به منظور پذیرش اصل مقاله؛

دو. حروف نگاری؛

سه. ارسال نسخه ها براى اظهار نظر هیئت تحریریه؛

چهار. دسته بندى و انتقال آراى هیئت تحریریه از طریق محقق بخش علمى به مؤلف؛

پنج. اعمال آراى هیئت تحریریه یا پاسخ گویى به وسیله مؤلف؛

شش. تحویل به محقق بخش علمى براى بررسی؛

هفت. جلسه اول هیئت تحریریه با حضور ویراستار علمی؛

هشت. اعمال آراى هیئت تحریریه به دست ویراستار علمی؛

نه. مقابله علمى و کنترل منابع؛

ده. جلسه دوم هیئت تحریریه؛

یازده. مقابله علمى مجدد و ویرایش؛

دوازده. بازدید نهایى مسئول بخش علمی؛

سیزده. حروف زنى نهایى و تحویل مقاله به سرپرست دائرة المعارف.

پى نوشت ها

1. از این اثر در همین مقدمه، سخن رفته است.