معارف عقلی

سخن نخست

سرآغاز کلام به نام خداست؛ خدایی که در قرآن ـ که کلام الله است به تکلم با خواص انبیایش تصریح کرده و آنان را به ابلاغ کلام خویش بر بندگانش مأمور ساخته است تا آنان با شنیدن کلام الهی و عمل بدان راه سعادت پویند.

با توجه به رویکرد این نشریه که در هر شماره اش به موضوعی خاص می پردازد، در این شماره به طور ویژه به علم کلام اسلامی پرداخته ایم. از این رو، در آغاز سخنی کوتاه در باره نام گذاری، پیشینه و اهمیت این علم ارائه می شود.

از نخستین گفت وگوهای جدی در میان مسلمانان، بحث از کیفیت کلام الله بوده است که آیا کلام الهی قدیم است یا حادث؟ آیکلام خدا همین کلمات و حروف است یا غیر اینها؟ همین مباحث یکی از نخستین سنگ بناهای علم کلام رسمی بوده است و حتی به ادعای برخی، وجه تسمیه علم کلام نیز همین امر بوده است.¹

بنابر این، اولاً علم کلام پیشنیه ای دراز دارد؛ زیرا اولین منبع ـ چه از نظر زمانی و چه از نظر رتبه ـ در زمینه شناخت آموزه ها و احکام دین، قرآن است که محور بسیاری از مسائل کلامی است. ثانیاً پیدایش علم کلام تنها برای دفاع از باورهای دینی در برابر شبهه افکنی های پیروان دیگر ادیان و مذاهب نبوده است، بلکه خود مسلمانان، برای فهم بهتر برخی باورها و آموزه های دینی، به گفت وگوهایی در میان خودشان نیز نیازمند بوده اند که این مباحث، بعدها به صورت علم کلام تدوین شد.

علم کلام سه کارکرد مهم دارد: 1. برای عقاید دینی تبیین و توضیح کافی ارائه می دهد تا هر مؤمنی کاملاً بداند که به چه امر یا اموری ایمان دارد؛ 2. برای عقاید دینی استدلال و توجیه عقلی عرضه می کند؛ زیرا گاهی حتی برای مؤمنان پرسش هایی در مورد حقانیت آموزه های عقیدتی دینی مطرح می شود. در چنین شرایطی، ادله کافی و عقل پذیر، ذهن پرسشگر را آرام می کند؛ 3. دفاع از عقاید دینی در برابر تشکیک ها و شبهه های مخالفان دین. این شبهه افکنی ها، از صدر اسلام بوده است. احتجاج های شخص پیامبر گرامی حضرت محمد… با مشرکان، مجوسیان، یهودیان و مسیحیان، گواهی بر وجود مناظره های جدی میان مسلمانان و پیروان دیگر ادیان و مذاهب است.²

متأسفانه هرچه رسانه های گروهی گسترده تر و پیشرفته تر می شود، باورهای دینی غیراسلامی و غیردینی بیشتر و سریع تر در میان مسلمانان منتشر می شود و این شرایط، اهتمام جدی تری از دانشمندان مسلمان را در پرداختن به مباحث کلامی می طلبد. با این حال، علم کلام در حوزه های علوم دینی کمتر مورد توجه است. از این رو، متأسفانه سنگرهای دفاعی ما هر روز ضربه پذیرتر و مرزهای عقیدتی مان آسیب پذیرتر می شود.

از این رو، باید همه دلسوزان علوم دینی، برای احیای دوباره مباحث کلامی به ویژه با رویکرد به مباحث جدید کلامی در خارج از جهان اسلام تصمیم جدی بگیرند که فردا بسیار دیر است. علم کلام را فقه اکبر می نامیم، ولی بسیار کمتر از فقه اصغر بدان توجه داریم.

در پایان با آرزوی موفقیت برای خوانندگان گرامی نشریه معارف عقلی، همچنان از ارائه مقاله های کلامی شما عزیزان، سپاس گزار خواهیم بود؛ همان گونه که از نظرات پشنهادی و انتقادی شما استقبال خواهیم کرد.

والسلام علی من اتبع الهدی
سردبیر

1. ر. ک: شهرستانی؛ الملل و النحل؛ ایجی، المواقف؛ تفتازانی، شرح المقاصد.

2. این گفتگوها و استدلال ها در کتاب الاحتجاج طبرسی موجود است.