معارف عقلی

چکیده

دوگانه انگاران در باب حقیقت انسان که روح مجرد و ماندگار را برای آدمی پذیرفته اند با این پرسش بنیادین روبه رو هستند که پس از جدایی کامل روح از بدن، بقای روح در چه عالمی و به چه صورتی است؟ مکاتبی چون هندوئیسم، بودیسم و مکاتب سعادت گرای سقراط و افلاطون، بقای روح را به گونه تناسخ و انتقال آن از کالبدی به کالبد دیگر در عالم دنیا مطرح کرده اند. دسته ای دیگر معاد ادیان الهی ـ یعنی انتقال روح به عالم ماوراء طبیعت ـ را پذیرفته اند.

معادباوران، به ویژه متکلمان و فیلسوفان الهی، برای دفاع از اصل معاد و شفاف سازی آن، به تبیین و ابطال تناسخ مشهور پرداخته اند.

سهروردی، نخست به محال بودن تناسخ باور داشته است؛ ولی به نظر می رسد وی در گام بعدی با قائلان به تناسخ همراه شده است تا جایی که دلایل مشائیان بر رد تناسخ را پاسخ می دهد. اما در دیدگاه واپسین خود، دلایل قائلان به تناسخ و دلایل منکران آن را ناکافی دانسته و موضوع را با تردید به پایان می برد.

ملاصدرا در معادشناسی خویش به صورت گسترده از راه ارائه دلایل عقلی، از جمله براهین قوه و فعل، به ویژه برهان حرکت اشتدادی به ابطال تناسخ پرداخته است. وی قرائت های مختلف از تناسخ و نیز انواع تناسخ مطلق، أعم از صعودی و نزولی آن را قابل دفاع عقلانی نمی داند. هماهنگی مباحث و استواری دلایل ملاصدرا موجب برتری تبیین وی نسبت به دیدگاه سهروردی شده است.

کلیدواژها

تناسخ، سهروردی، نور اسفهبدی، ملاصدرا، حرکت جوهری، نفس، بدن.