معارف عقلی

سخن نخست

اى نام تو بهترین سرآغاز *** بى نام تو نامه کى کنم باز

به نام خداوند دانا و حکیم، که انسان را آفرید، او را حکمت آموخت و چراغ عقل را فرا راه او قرار داد؛ پروردگار بى همتایى که پیامبران را براى هدایت انسانها برانگیخت تا در پرتو عقل با بهره گیرى از راهنمایى پیامبران به سعادت و خوش بختى دست یابند.

و درود بر پیامبران الهى، به ویژه خاتم انبیا محمد مصطفى صلى الله علیه و آلهو اوصیاى گرامى آن حضرت، ستاره هاى درخشان هدایت و نجات، و به ویژه خاتم اوصیا، حضرت بقیه اللّه اباصالح المهدى (ع).

دین مبین اسلام، کامل ترین و جامع ترین دین الهى است و تمام شئون زندگى دنیایى و آخرتى انسانها را در نظر دارد و براى همه آنها برنامه هاى دقیق و دامن گسترى ارائه داده است. این دین، همچنین تأکید بسیارى بر به کارگیرى عقل و خرد در کارها و اندیشه ورزى در جهان هستى و عاقبت اعمال تأکید فراوان دارد. از این روى، مى توان اسلام را دینى عقل محور دانست. قرآن کریم، خردمندان را ستوده و آنان را پندپذیر و مستعد براى رستگارى شمرده است،¹ و روایات نیز به استفاده از عقل سفارش بسیار کرده اند.²

تمدن اسلامى نیز، که در ذات خودْ گوهر ناب فرهنگ اسلامى را داراست، به اقتضاى تعالیم اسلام، در مسیر رشد و گسترش علم، به ویژه علوم عقلى گام برداشته است.

علوم عقلى اسلامى، اعم از منطق، فلسفه، کلام و عرفان نیز متقابلاً نقش برجسته اى در بالندگى و درخشش تمدن اسلامى داشته است و دانشمندان مسلمان با الهام از آموزه هاى دینى و بهره گیرى از دستاوردهاى خرد بشرى، نقشى اساسى در این میان ایفا کرده اند.

اکنون بر ماست که چنین میراث ارزشمندى را پاس داریم و این راه درخشان و بى بدیل را ادامه دهیم، و این، جز با اهتمام به اندیشه ورزى و نهضت علمى ـ که مورد تأکید مقام معظم رهبرى (مد ظله العالى) است ـ میسر نخواهد شد.

مرکز پژوهشى دائره المعارف علوم عقلى اسلامى، وابسته به مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره که به ابتکار حکیم فرزانه حضرت آیت اللّه مصباح یزدى (دام ظله) و با هدف تدوین دائره المعارف علوم عقلى اسلامى تأسیس شده است، در راه رسیدن به هدف فوق، پیش شماره نخست فصلنامه معارف عقلی را در زمینه مباحث بنیادین علوم عقلى اسلامى و نیز مباحث دائره المعارفى و تخصصهاى پیرامون آن منتشر ساخت، و اینک پیش شماره دوم به شما اندیشه ورزان گرامى عرضه مى کند.

خداوند منّان را سپاس گزاریم که پس از انتشار پیش شماره نخست، کانون لطف و عنایت بى حسابِ مخاطبان فرهیخته و خردورز قرار گرفتیم، و خوانندگان گرامى ضمن بیان انتقادها و کاستیها و ارائه پیشنهادهاى گران بها، با تأکید بر ضرورت ادامه این راه ارزشمند، اسباب تشویق و دلگرمى دست اندرکاران نشریه را فراهم آوردند.

براى آشنایى بیشتر خوانندگان با نشریه، ذکر چند نکته، لازم مى نماید:

1. با توجه به قلمرو موضوعى نشریه، از این شماره مباحث علوم عقلى و مباحث مرتبط با پژوهشهاى دائره المعارفى در دو بخش جداگانه تقدیم مى شود، تا راه را براى استفاده بهتر و راحت تر هموار سازد؛

2. مباحث دائره المعارفى و تخصصهاى مرتبط، شامل تمام مباحث، تحقیقات و پژوهشهایى است که براى نوشتن یک دائره المعارف لازم است؛ مانند کتاب شناسى، مدخل شناسى، تشکیل پرونده علمى، چکیده نویسى و تدوین شیوه نامه نگارش مقالات. به موازات این پژوهشهاى علمى و تخصصى، انواع دانشنامه ها و شیوه هاى دانشنامه نویسى نیز بررسى مى شود؛

3. همان گونه که در شماره پیشین آمد، یکى از اهداف نشریه، معرفى فعالیتها و نشر آن دسته از دستاوردهاى پژوهشى مرکز است که در نشریه قابل عرضه اند. در این شماره، دو مقاله از مقالات فرهنگنامه منطق ارائه مى گردد، با این هدف که معرفى شیوه اى نو در فرهنگنامه نویسى باشد. امید است این مقالات، کانون نقد مشفقانه و عالمانه قرار گیرد.

4. نام فصلنامه، یعنى «معارف عقلی»، به دو دلیل برگزیده شده است: یکى آنکه اکثر مطالب این نشریه مباحث معارف عقلى است؛ و دیگر اینکه در واقع به دائره المعارف علوم عقلى اسلامى اشاره دارد و برگرفته از آن است. افزون بر اینکه، دستاوردهاى فرهنگنامه اى و دائره المعارفى این مرکز در آینده، پژوهشهاى مرتبط با معارف عقلى (اعم از منطق، فلسفه، کلام و عرفان) خواهد بود. همچنین نشریه بر آن است تا در شماره هاى آتى اکثر محتواى خود را مباحث علوم عقلى اسلامى قرار دهد؛

5. شیوه نامه ویرایشى و نگارشى فصلنامه «معارف عقلی» مبتنى بر کتاب دستور خط زبان فارسی مصوب «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» است، که سعى شده در حد امکان رعایت گردد.

6. در باب شیوه ارجاع به منابع، روشهاى گوناگونى در نشریات و دائره المعارفها اعمال مى شود که به طور کلى، به دو شیوه ارجاع در متن و خارج متن تقسیم مى گردد. با تحقیقات صورت گرفته، این نتیجه به دست آمد که بهترین شیوه، روشى است که اخیرا در اکثر مجلات تخصصى دنیا و نیز ایران رایج شده است، و آن، ارجاع در متن است، منتها با یک فرق و آن اینکه، در این نشریه پس از نام خانوادگى مؤلف، به جاى تاریخ نشر، نام کتاب مى آید.

در خاتمه، دست یارى به سوى اصحاب اندیشه و خرد مى گشاییم و آرزومندیم که شما مخاطبان فرهیخته و خردورز، با بیان انتقادها و کاستیهاى موجود، و با تشویق دست اندرکاران نشریه و همکارى در نگارش مقاله، ما را در رسیدن به این هدفها یارى دهید.

پى نوشت ها

1. براى نمونه، ر.ک: مائده 5 100؛ زمر (39) 9؛ ص (38)؛ 29.

2. ر.ک: اصول کافى، ج 1، کتاب العقل و الجهل.