معارف عقلی

طرح تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه
یا دانشنامه آثار علمى شیعه

رضا مختاری

مؤسسه کتاب شناسى بزرگ شیعه¹

چکیده

تدوین یک کتاب شناسى جامع که به معرفى همه آثار علمى اندیشمندان شیعه در گذر تاریخ بپردازد، ضرورتى اجتناب ناپذیر است. این نوشتار ابتدا درباره تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه و نقش آن در دفاع از تشیع و معرفى آن به جهانیان به تفصیل بحث کرده است، و در ادامه خلاصه اى از طرح تدوین دانشنامه آثار علمى شیعه و فعالیتهاى صورت گرفته در مسیر تدوین آن ارائه مى دهد.

از آنجا که یکى از اهداف نشریه معارف عقلى، معرفى مراکز دائره المعارفى و طرحهاى پژوهشى بزرگ است، طرح تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه، که ابتکارى نوین در عرصه معرفى آثار شیعه به شمار مى رود، به محضر خوانندگان تقدیم مى شود.

کلید واژه ها

کتاب شناسى، کتاب شناسى شیعه، آثار علمى، امامیه، شیعه.

ضرورت تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه

(1) تدوین کتاب شناسى شیعه از چند جهت ضرورت اساسى دارد: نخست، معرفى میراث عظیم فرهنگى شیعه براى خود شیعه و معتقدان و پیروان این مکتب حیات بخش و نورانی؛ و دوم، معرفى آن به دنیاى غیرشیعى و غیرمسلمان.

حقیقت آن است که نه تنها اکثریت شیعیان، بلکه بسیارى از خواص و عالمان شیعه نیز از حجم عظیم و چند و چون میراث علمى خویش بى خبرند. نوآوریهاى عالمان شیعه در زمینه هاى گوناگون و زحمتها و تلاشهاى طاقت فرسا و شبانه روزى آنان همچنان در پس پرده ابهام باقى مانده است، و این ابهام، موجب دسترسى نداشتن و استفاده نکردن از آنها، و از سوى دیگر، باعث تولید کارهاى مکرّر و کم مایه و بدون تکیه و استناد به منابع پیشین، گشته است. فراوان مشاهده مى شود که دانشمندى مدتها زحمت کشیده و در موضوعى اثرى پدید آورده است که مانند آن، یا حتى بهتر از آن، سالها پیش تألیف شده بوده، و چه بسا نظر و رأیى را برگزیده است که با ادله متقن در آثار پیشین به تفصیل طرح و نقد شده است. این امر، افزون بر هدر دادن امکانات و عمر گران بهاى انسانها، مایه عدم پیشرفت علم و رکود آن مى شود. براى پرهیز از کلى گویى، بهتر است مقصود خود را با طرح مثالى روشن سازم:

امروزه بسیارى از معاصران درباره غنا و موسیقى رساله ها و آثار مستقل پدید آورده اند، و به جرئت مى توان گفت که همه یا اغلب مؤلفان آنها حتى با پنج رساله فقهى ویژه غنا از فقیهان پیشین، آشنایى نداشته و از آنها استفاده نکرده اند. دیگران نیز به طریق اولى همین تعداد رساله ویژه غنا را نمى توانند نام ببرند؛ چه، از وجود آنها آگاهى ندارند ـ مگر کسانى که مدتها در این موضوع و از این زاویه کار کرده اند ـ و نتیجه نظرى را به کرسى نشانده اند، که سالها پیش با ادله متقن و دقیق رد شده است. این در حالى است که فقیهان سلف، از زمان محقق سبزوارى (م 1090) تا کنون بیش از چهل رساله فقهى ویژه غنا تألیف کرده اند که به فضل الهى و با فحص بسیار، به حدود سى نمونه از آنها دست یافتیم و آنها را با کمک دوستان تصحیح کردیم، که در مجموعه میراث فقهى (1): غنا و موسیقى، منتشر شده است. گرچه برخى از این رساله ها سخن تازه اى ندارند، بسیارى از آنها، تحقیقات عالى و زیبایى را در این موضوع ارائه داده اند که نمى توان بدون مراجعه به آنها در این باب قلم زد. امروزه باید بر میراث گذشتگان وقوف یافت و تحقیقات آنان را ادامه داد و به پیشرفت علم کمک کرد.

ممکن است گفته شود با مراجعه به کتاب شناسیهاى شیعه، مانند ذریعه، مى شود بر این آثار وقوف یافت، ولى حقیقت آن است که در ذریعه نیز حدود یک سوم رساله هاى موجود در باب غنا معرفى شده است، و افزون بر این، معرفى یاد شده از لحاظ کیفى نیز ناقص است و با مراجعه به ذریعه نمى توان از چند و چون آنها آگاه شد.

این نکته در دیگر موضوعات، مانند رؤیت هلال، نیز صادق است. تا پیش از برپایى کنگره شیخ مفید و مقدس اردبیلى (رضوان اللّه علیهما) بسیارى از اندیشه وران نیز از حجم عظیم کارهاى علمى و نظریات این دو بزرگوار بى اطلاع بودند، و این امر نشان مى دهد که میراث مکتوب شیعه، حتى براى خواص شیعه ناشناخته مانده است. آگاهى از آثار علمى گذشتگان ثمره مهم دیگرى نیز دارد، و آن پرداختن به روشهاى نوین براى عرضه حقایق علمى و جلوگیرى از تکرار مکررات است.

افزون بر این، بسیارى از آثار علمى و شناخته شده ما مانند کتب اربعه، بحار، آثار شیخ مفید، سید مرتضى، شیخ طوسى و خواجه نصیرالدین طوسى فقط نامشان معروف است و بسیارى از خواص نیز از چند و چون و زوایاى آنها اطلاعى ندارند، چه رسد به دیگران؛ و اینها همه، به همراه دلایلى دیگر، ضرورت تدوین کتاب شناسى شیعه را به صورتى که خواهد آمد، روشن مى سازد.

از سوى دیگر، بهترین معرِف مذهب ما و بیان کننده حقیقت و چگونگى آن، آثارى است که بزرگان این مکتب سامان داده اند، و براى دفع تهمتهاى مخالفان و نشان دادن اصالت این مکتب، هیچ راهى بهتر از عرضه کردن و شناساندن درست و فنى و همه جانبه آثار آن نیست. افزون بر این، ما بنیانهاى استوار مذهب خود را با آثار آنان مى شناسیم. شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسى، سید مرتضى، محقق حلى، خواجه نصیرالدین طوسى، علامه حلى، شهیدین، فیض کاشانى و علامه مجلسى (قدّس اللّه اسرارهم) را آثارشان به ما شناسانده اند نه چیزى دیگر.

امروزه ما باید از سهم هر یک از این بزرگان در پیشبرد رشته هاى مختلف فقه و اصول، فلسفه و کلام، اخلاق، تفسیر و... آگاه باشیم و کار را از آنجا که آنان رها کرده اند ادامه دهیم، نه اینکه فقط مصرف کننده باشیم و به فهم آراى این بزرگان اکتفا کنیم، و این امر مستلزم شناخت دقیق آثار آنان است، و شناخت دقیق آثار آنان به تدوین کتاب شناسى شیعه به شکلى وابسته است که خواهد آمد.

(2)

نیاز زمان و ضرورت دفاع از تشیع

مى دانیم که کتاب شناسیها و فهرستهاى مهم شیعه را نیاز زمان و انگیزه دفاع از تشیع پدید آورده است؛ مثلاً سبب تألیف ذریعه این بود که جرجى زیدان، ادیب مسیحى عرب در تاریخ آداب اللغه العربیة نقش شیعه را در بناى فرهنگ اسلامى بسیار اندک شمرده بود. این امر بر علماى شیعه گران افتاد و چند تن از آنان گرد هم آمدند، و سه تن از ایشان به قصد معرفى دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوى باطل جرجى زیدان و امثال او تصمیم گرفتند که اقدام کنند، و آقا بزرگ تألیف ذریعه را بر عهده گرفت.

حدود هزار سال پیش نیز سلف صالح تهرانى، یعنى نجاشى، رجالى بزرگ شیعه، فهرست معروف خود، مشهور به رجال نجاشى، را به همین منظور سامان داد. (نجاشى، رجال النجاشى،3 )

3) شیخ طوسى، معاصر نجاشى، نیز از کثرت و پراکندگى آثار شیعه در آبادیها و سختى احاطه بر همه آنها سخن گفته است. (الطوسى، الفهرست، 1-3)

حقیقت آن است که امروز نیز دنیاى غیرشیعى با آثار شیعه امامیه بیگانه است و آن را نشناخته است. بنگرید که دکتر وهبه زحیلى، که به ایران هم رفت و آمد مى کند و فى الجمله با شیعه آشناست، در اثر معروفش الفقه الاسلامى و ادلته درباره شیعه و مؤسس مکتب فقهى شیعه امامیه چه گفته است:

سابعا، ابو جعفر، محمد بن الحسن بن فرّوخ الصفار الأعرج القُمِّى المتوفى سنة 290 ق. مؤسس مذهب الشیعه الإمامیه فى الفقه... .

و ابن فرّوخ هو المؤسس الحقیقى لفقه الشیعه الإمامیه فى فارس فى کتابه الدرجات فى علوم آل محمد، و ما خصهم اللّه به» طبع «بشائر (ج 1، ص 43ـ44). سنة [کذا ]1285 ق.

(3)

تلاشهاى طاقت فرساى گذشتگان در معرفى آثار شیعه و ضرورت تکمیل آن

بزرگان و پیشینیان ما با زحمتهاى طاقت فرسا و تصورناپذیرى هر یک وظیفه خود را در معرفى و احیاى آثار امامیه به خوبى انجام داده اند. تلاشهاى علامه امینى و شیخ آقابزرگ تهرانى در این زمینه زبانزد است. محدث نورى و میرحامد حسین براى دستیابى و شناخت و معرفى آثار شیعه ـ یا آثارى که بتوان حقانیت مذهب را با آنها اثبات کرد ـ جانفشانیها کرده اند. نمونه اى از تلاشهاى محدث نورى در این راه از نامه هاى او که براى میرحامد حسین مشهود است.

این بزرگان در زمان خود با امکاناتى ناچیز دِین خود را به خوبى ادا کرده اند، ولى امروزه همه امکانات براى کارهاى علمى و خدمت به تشیع ـ از جمله تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه ـ فراهم است. زمانى که تهرانى به تألیف و نشر ذریعه دست زد، جز چند جلد فهرست نسخه هاى خطى وجود نداشت؛ کتابخانه هاى عمومى و در دسترس، و وسایل ارتباطى و چاپ و نشر بسان امروز نبود؛ بسیارى از وسایل ارتباطى و چاپ و نشر همچون امروز نبود؛ بسیارى از کتابهاى تراجم و رجال و تذکره و نیز عمده آثار شیعه، یا چاپ نشده بود و یا به صورت چاپ سنگى و پرغلط و بدخوان و بدون فهرستهاى راهنما و گاه بدون صفحه شمار بود. ولى امروزه امکانات گوناگونى فراهم است، و تنها در ایران ـ گذشته از کشورهاى دیگر ـ حدود دویست و پنجاه مجلد فهرست نسخه هاى خطى، افزون بر تحقیقات کتاب شناختى دیگر، منتشر شده است. همچنین میکروفیلمها و عکسهایى از مخطوطات خارج از ایران تهیه و فهرست شده و بسیارى از آثار شیعه در قالبى محققانه و با چاپى تصحیح یافته عرضه شده اند؛ افزون بر اینکه نرم افزارها نیز مى تواند کمک خوبى در این کار عظیم باشد. بى تردید اگر امروز از این فرصت طلایى براى معرفى تشیع به جهان استفاده نکنیم فردا مسئول خواهیم بود.

کوششهاى گذشتگان، مانند شیخ المشایخ، شیخ آقا بزرگ تهرانى (طَیَّبَ اللّه نفسه)، هرچند در خور ارج گزارى بسیار است، و در زمان خود، بهترین کار ممکن بوده و هنوز هم مهم ترین منبع در زمینه کتاب شناسى شیعه است، ولى امروزه نباید به آن اکتفا کرد؛ زیرا نواقصى دارد و نمى توان آنها را بدین صورت به دنیاى غیرشیعى عرضه کرد.

بنابراین کتاب شناسیهاى موجود شیعه، و از همه مهم تر ذریعه، با تمام عظمت و محاسنى که دارند، براى این منظور کافى نیست؛ هر چند باید از همه آنها در پى ریزى بناى عظیم کتاب شناسى کتب شیعه بهره برد و آنها را در حقیقت پیش نویس این اثر بزرگ دانست.

(4)

اهمیت معرفى آثار شیعه امامیه به جهانیان

این طرح، افزون بر فواید کتاب شناختى ـ که در جاى خود بسیار ارزنده اند ـ فایده کلامى نظرگیرى نیز دارد، و آن، دفاع از تشیع است. در حقیقت این طرح بیشتر صبغه کلامى و عقیدتى دارد تا صبغه کتاب شناختی؛ و معرفى آثار شیعه امامیه به جهانیان و دفاع غیرمستقیم از این مکتب حیات بخش جزو رسالتهاى مهم آن به شمار مى آید.

حقیقت آن است که شیعه و رهبر بزرگ آن هنوز مظلوم است، و این مظلومیت در دوره هاى مختلف جلوه هاى گوناگونى داشته است، که اینک به نمونه اى از آن اشاره مى شود:

سرگذشت مولا امیرالمؤمنین علیه السلام و خلیفه دوم و سوم را در الموسوعه الفقهیة (چاپ کویت) بخوانید و با یکدیگر مقایسه کنید. در سرگذشت خلیفه دوم و سوم پس از تجلیلهاى بسیار مى خوانیم:

قتله أبو لؤلؤه المجوسى، و هو یصلّى الصبح. (الموسوعه الفقهیة، 1/ 336)²

قتله بعض الخارجین علیه بداره یوم الأضحى، و هو یقرأ القرآن. (همان، 1/ 360)³

ولى در سرگذشت امام على علیه السلام گفته اند: «فلم یستقم به الأمر حتّى قتل بالکوفة».(همان، 1/ 361)⁴ به این ترتیب، حتى اشاره نکرده اند که ایشان در مسجد شهید شد.

نمونه دیگر اینکه در دائره المعارف اسلام (چاپ اول) درباره امام صادق علیه السلام تنها هیجده سطر (در ترجمه عربى هفت سطر) که آن هم خالى از اشتباه و غرض نیست، آمده است، یا مقاله «ابوذر غفاری» فقط چهار سطر است که حتى به شیعه بودن وى نیز اشاره نشده است. در خلاصه یک جلدى همین دائره المعارف درباره عمامه سه صفحه و نیم مطلب آمده است ولى حتى نام شیخ طوسى مطرح نشده است. (محقق، طرح تدوین دایره المعارف تشیّع، 30). همچنین در دائره المعارف فرید وجدى (1259 ـ 1373 ق) ذیل «اسلام» یا «ایمان» چیزى نیامده ولى درباره «بابیه» مقاله اى در حدود دوازده صفحه درج شده است.

نیز درباره سلمان فارسى فقط به این عبارت اکتفا شده است:

سلمان الفارسى و یسمّى الخیر، کان من فضلاء الصحابه و أصله من أصبهان، أوّل مشاهده وقعه خندق، توفّى سنه 34.

نمونه دیگر، مقاله «شیعه» است در شش سطر، ولى مقاله «قرامطه» در 21 صفحه.(همان، 36)

دکتر عبدالجواد فلاطورى، سالها پیش از پیروزى انقلاب اسلامى گفته است:

اگر محض امتحان، تمام کتب و مقالاتى را که در بیست و پنج ساله اخیر به زبانهاى مختلف عربى درباره اسلام و ممالک اسلامى منتشر شده از نظر بگذرانیم و شماره کنیم (این جانب این کار را بر اساس مجله معرفت از سال1943 به بعد انجام داده ام) به سادگى به این نکته برمى خوریم که از بین هر صد نوشته اى که درباره اسلام دیده مى شود، فقط دو مورد به غیر اهل سنت و است،و از این مقدار Abstractaislamica جماعت مربوط اندک نیز تازه از بین هر هفت نوشته، یک کتاب یا یک مقاله به شیعه اثنا عشرى اختصاص یافته است؛ یعنى تقریبا از هر 350 کتاب و مقاله، یکى به شیعه دوازده امامى ارتباط دارد که بسیار کمتر از نوشته هایى است که درباره شیعیان زیدى و اسماعیلى مشاهده مى شود. علت این امر هر چه باشد، فعلاً مورد بحث نیست. آنچه براى ما مهم است قضاوتهایى است که در این نوشته ها درباره شیعه دیده مى شود؛ از قبیل: شیعه فرقه سیاسى اى بیش نیست؛ شیعه پیرو معتزله است؛ شیعه فکر توارث سلطنتى قدیم ایران را درباره فرزندان پیغمبر صلى الله علیه و آله اجرا کرده و به جاى توارث قدرت سلطنت، توارث نیروى معنوى امامت را قایل گشته؛ شیعه معتقد به تحریف قرآن است...؛ شیعه تحت تأثیر فکر مسیحیت قایل به قربانى فرد مقدسى (منظور امام سوم علیه السلام است) براى نجات دادن امت از گناهان خود است؛ و بالأخره شیعه یک نوع فرقه صوفى منش تخیلاتى است. این قضاوتها هنوز هم رایج است و حتى در دائره المعارف اسلامى مشاهده مى شود.

براى محقق صادق و بى غرض، امکان انکار وجود علل و عواملى که به قضاوتهاى فوق منجر گشته نیست، و بلکه به عکس، درست به همین دلیل و براى اینکه بتواند نشان بدهد که این نوع عقاید ویژه طبقه خاصى از شیعیان بوده و در فوق آن، طبقاتى عالى تر با افکار علمى دقیق وجود دارد، لزوم «تحقیق علمی» صحیحى را مبتنى بر اساس و اصول آزمایش شده و همه جانبه احساس مى کند. (یادنامه علامه امینى، ص 436-437).

چکیده طرح تدوین دانشنامه آثار علمى شیعه

الف) اهداف

1. معرفى دقیق و جامع و همه جانبه آثار علمى شیعه به جهان امروز.

2. دفاع کلامى غیرمستقیم از شیعه و تبیین دیدگاههاى کلامى آن.

3. ارائه و تدوین دقیق تاریخ علم در مذهب شیعه، مانند تاریخ التراث العربى، اثر سزگین، و تاریخ الأدب العربى، اثر بروکلمان، که البته نقش شیعه در این دو اثر تقریبا نادیده انگاشته شده است.

ب) محتوا

1. محتواى دانشنامه، معرفى دقیق و تفصیلى تمام تألیفات عالمان شیعه امامیه از آغاز تا پایان سال 1400 ه. ق.، یعنى تا آغاز سده پانزدهم هجرى است؛ زیرا طى سالهاى تألیف کتاب شناسى، آثار بسیارى پدید مى آید و اگر محدوده کار مشخص نباشد، همواره باید در آن دست برد. سال 1400 ه. ق.، هم رقم رُندى است و هم تقریبا با آغاز پیروزى انقلاب اسلامى ایران مقارن است. آثارى که پس از این تاریخ تألیف شده است، در مستدرک و تألیفى جداگانه شناسانده مى شوند.

2. در این اثر تنها آثار امامیه معرفى مى شود تا هم به انجام رساندن آن آسان باشد و هم نشانه توجه ویژه به این فرقه ناجیه البته از آثار غیر امامیه در تألیف این اثر استفاده خواهد شد و گاه به طور ضمنى شناسانده مى شوند؛ مانند آن قسم از شروح و حواشى کتابهاى امامیه که پدیدآورندگان آنها غیرامامى هستند.

3. برخى آثار، حاوى مطالبى است که نظر امامیه و اکثر علماى این مکتب با آن موافق نیست. باید ضمن معرفى روشن ساخت که این مطالب منعکس کننده دیدگاه بیشتر عالمان امامى نیست و نظر ویژه مؤلف اثر مزبور است.

4. معرفى بسیارى از آثار ـ نه همه آنها ـ باید تفصیلى و گسترده و مشتمل بر این نکات باشد:

الف) موضوع، زبان و نام دقیق و کامل کتاب و نیز نامهایى که به آن شهرت دارد یا با آن نامها از آن اثر یاد مى شود؛

ب) نام و لقب مؤلف، مترجم و تاریخ تولد و وفات آنها؛

ج) ذکر نام مُهدى الیه؛

د) تاریخ دقیق شروع و پایان تألیف، و اینکه آیا نویسنده در آن تجدید نظر کرده است یا نه؛

ه) ارزش علمى کتاب؛

و) خلاصه محتواى کتاب؛

ز) روش مؤلف در تدوین و بخش بندی؛

ح) کتابهایى که از اثر مورد بحث به نحو محسوس و ملموس تأثیر پذیرفته اند؛

ط) ذکر همه نسخه هاى خطى، و در مواردى، مهم ترین نسخه هاى خطى کتاب؛

ى) یادآورى منابع پژوهش بیشتر درباره کتاب؛

ک) کتاب چاپ شده است یا نه، و بر فرض چاپْ تعداد چاپها، اوصاف و مشخصات دقیق آنها، و در صورت عدم چاپ، ذکر آغاز و انجام؛

ل) یادکرد اجمالى شروح، حواشى، تعلیقه ها، ترجمه ها، تلخیصها، مستدرکها، ردیه ها و نظم کتاب؛

م) ذکر دیگر آثار نویسنده، که در اثر مورد بحث، نام برده یا به آنها ارجاع داده شده است و، نیز تصریح به عدم آن در صورتى که نویسنده نامى از دیگر آثارش نبرده باشد؛

ن) ذکر مواردى که نویسنده در دیگر آثارش از اثر مورد بحث یاد کرده است؛

(دو مورد اخیر در صحّت انتساب کتابها نقش اساسى دارد.)

ث) فواید گوناگون علمى، تاریخى و کتاب شناختى که از آثار استفاده مى شود؛ مانند نام بردن و نقل از کتابهایى که اکنون مفقودند.

5. براى نشان دادن عظمت شیعه و آثار علمى اش نباید در فکر بالا بردن شمار آثار شیعه بود. بلکه باید کیفیت عالى و محتواى ارزشمند آنها را تبیین کرد، و این نکته مى باید در معرفیها مد نظر قرار گیرد، هرچند تعداد مؤلفات کم باشد.

6. در شناخت مؤلفان شیعى نباید به نوشته تذکره نویسان اکتفا کرد؛ زیرا چه بسا عالمى در ستار تقیه بوده است.

7. در یافتن آثار عالمان شیعه نیز نباید به کتابهاى تذکره، رجال و تراجم بسنده کرد؛ زیرا بسیارى از آثار شیعه در این گونه کتابها نام برده نشده اند، بلکه به مناسبت، در دیگر کتابها از آنها یاد شده است.

8. بسیارى از آثار شیعه که نامشان در کتابهاى تراجم و رجال آمده، امروزه در دست نیست، ولى در بسیارى کتابها مطالبى از آنها نقل کرده اند و نباید به ذکر نامشان و اینکه امروزه مفقود شده اند، بسنده کرد.

9. سرگذشت کوتاه و متقن و مستند هر مؤلفى هنگام معرفى نخستین اثر او، درج، و هنگام معرفى آثار آن مؤلف، به مورد اول ارجاع داده شود. بهتر است تاریخ درگذشت هر نویسنده، و نام آثار وى به اجمال ذکر شود تا یک جا فهرست آثار او قابل رؤیت و مراجعه باشد.

10. برخى اصطلاحات و عناوین ـ که موضوع یا نام یک کتاب خاص نیست ـ جداگانه به طور مشروح توضیح داده شود؛ چنان که مرحوم آقابزرگ در الذریعه این کار را انجام داده است. محض نمونه، عنوانهاى اجازات، تقریرات، اربعین و نیز تعریف دقیق علوم و... .

ج) روش تدوین

1. کتابها به ترتیب الفبایى نام آنها معرفى مى شوند و هر گاه دو یا چند کتاب یک نام داشته باشند، به ترتیب تاریخ وفات نویسندگان با تاریخ تألیف اثر مرتب مى شوند. ملاک، نام صحیح کتاب یا نامى است که مؤلف بر آن نهاده و دیگر اسامى، هرچند مشهور باشند، به عنوان اصلى ارجاع داده مى شوند.

2. هر کتاب یک شماره خواهد داشت؛ آن هم جایى که معرفى مى شود، و هنگام ارجاع دیگر عنوانها به عنوان اصلى، بدون شماره خواهد بود. از آغاز تا آخر همه مجلدات، شماره ها مسلسل است.

3. بسیارى از کتابها سبک و سیاق واحدى دارند؛ مانند رساله ها و کتابهاى جواب سؤالات، که مؤلفان نامى بر آنها ننهاده اند. در نتیجه در کتاب شناسیها نامهاى گوناگون بر آنها گذاشته اند. در این قبیل موارد، بهترین عنوانْ انتخاب، و دیگر عنوانها به آن ارجاع داده مى شود.

4. آثار وابسته، مانند شرحها، مستدرکها، ترجمه ها و... ذیل معرفى هر اثر ذکر مى شوند.

5. نام آثار مشابه، ذیل هر معرفى آورده مى شود.

6. با استفاده از ارجاعات دقیق و روشمند از تکرارهاى بى ثمر پرهیز مى شود.

7. نمونه هایى از دستخط علماى شیعه و تصویر صفحاتى از نسخه هاى خطى مهم و معتمد، در مواضع مناسب، کلیشه مى شود.

8. در پایان هر جلد، انواع فهارس راهنما ـ از قبیل فهرست موضوعى، مثلاً فهرست کتابهاى فقهى، فلسفى، کلامى و...، فهرست تألیفات و آثار هر قرن، فهرست آثار مفقود، فهرست آثار موجود مخطوط، فهرست آثار فارسى، آثار عربى، و نیز دیگر زبانها ـ درج و پس از نشر همه مجلدات، چند جلد فهرست راهنما تدوین و چاپ مى شود.

9. در آغاز، یک جلد به عنوان مدخل مقدمهْ تألیف و چاپ مى شود. این جلد شامل معرفى فهرستهاى نسخه هاى خطى جهان، معرفى کتابهاى تراجم و رجال و تذکره و کتاب شناسى، روش و چگونگى کار تألیف کتاب شناسى، توضیحاتى درباره تشیع و سابقه و خدمات و خاستگاه آن، «منشور عقاید شیعه» که به تأکید اکثر عالمان طراز اول شیعه برسد و مانع سیل اتهامات مخالفان تشیع گردد، است.

10. این اثر به زبان فارسى تدوین، و سپس به زبانهاى عربى و انگلیسى ترجمه مى شود، و به هر سه زبان به صورت نشر الکترونیکى نیز عرضه خواهد شد.

د) چند تذکر

1. به سامان رسیدن این طرح، کار یک یا دو یا ده نفر نیست؛ بلکه باید جمع پرشمارى از اهل خبره در دانشهاى گوناگون، که با چگونگى کار نیز آشنا باشند، این اثر را تدوین کنند و هر کدام کتابهاى مربوط به رشته خود را معرفى کنند.

2. پیش بینى مى شود حجم چنین اثرى حدود سى جلد در قطع رحلى، مانند دانشنامه جهان اسلام، و هر جلد هفتصد صفحه، و در مجموع بیش از بیست هزار صفحه رحلى، شود.

3. در کتاب ارزشمند ذریعه با همه عظمت آن، حدود پانزده درصد این طرح عملى شده است.

4. براى زودتر به ثمر رسیدن کار مى توان مرحله اول اجراى طرح را، مثلاً به آثار شیعه تا پایان سده دهم، محدود کرد، و بقیه آثار را در دوره دوم اجراى طرح معرفى کرد. در این صورت مى توان در حدود ده تا پانزده سال، مرحله اول طرح را اجرا کرد و پیش بینى مى شود در صورت وجود امکانات و همکارى حدود یکصد نفر محقق، این کار طى بیست سال به سرانجام برسد.

5. «طرح تفصیلى تدوین کتاب شناسى بزرگ شیعه» هشت سال پیش یعنى به سال 1376 به قلم این بنده در قالب کتابى منتشر شد و اکنون مؤسسه کتاب شناسى بزرگ شیعه، تأسیس و عملاً مقدمات کار به فضل و عنایت الهى شروع شده است:

بعزمةٍ دونَها العیّوقُ منزلةً *** و ساعدٍ لیس تَثِنیهِ المُلِمّاتُ
إذا ما کنتَ فى أمرٍ مَرومٍ *** فلا تَقنع بما دونَ النجومِ

امید است که در نیمه دوم سال 84 به مناسبت یکصدمین سال تدوین الذریعة این مرکز رسما افتتاح، و وارد مرحله جدیدى از فعالیتهاى خود شود.

فعالیتهاى جنبی

الف) تأسیس کتابخانه تخصصى فهرست هاى نسخه خطى، و کتاب شناسیها.

ب) تأسیس کتابخانه بزرگ آثار شیعه؛ یعنى دست کم یک نسخه از همه آثار شیعه (اعم از خطى و چاپى) تهیه و در این کتابخانه نگهدارى و در معرض دید و استفاده پژوهشگران قرار خواهد گرفت.

ج) تدوین فهرستگان جهانى نسخه هاى خطى آثار شیعه.

منابع

1. زحیلى، وهبه؛ الفقه الاسلامى و ادلّته، ج 1، چاپ سوّم.

2. شهیدى، جعفر و محمدرضا حکیمى، یاد نامه علامه امینى، مقاله «تحقیق و عقاید و علوم شیعی»، تهران: مؤسسه انجام کتاب، چاپ دوّم.

3. الفکر الاسلامى، شماره 16.

4. طهرانى، شیخ آقا بزرگ، 1364، الذریعه الى تصانیف الشیعة، بیروت: دارالاضواء، چاپ دوّم، (بى تا).

5. الطوسى، ابوجعفر محمد بن الحسن، الفهرست، تحقیق: جواد قیومى، مؤسسه نشر الفقاهة، الطبعه الاولى، 1417.

6. الموسوعه الفقهیة، ج 1، چاپ کویت.

7. محقق، مهدى، طرح تدوین دایره المعارف تشیع، تهران: دائره المعارف تشیع، 1362.

8. نجاشى، ابوالعباس احمد بن على بن احمد بن العباس، رجال النجاشى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

پى نوشت ها

1. مؤسسه کتاب شناسى بزرگ شیعه با ابتکار حجت الاسلام و المسلمین رضا مختارى، براى تدوین دانشنامه آثار علمى شیعه به صورت غیررسمى از مدتها پیش فعالیت خود را آغاز کرده است، و به امید و یارى خداوند، در نیمه دوم سال 1384 به مناسبت یکصدمین سال تدوین الذریعه، این مرکز رسما افتتاح، و وارد مرحله جدیدى از فعالیتهاى خود مى شود.

2 ـ به نقل از الفکر الإسلامى، شماره 16، ص 257.

3 ـ به نقل از الفکر الإسلامى، شماره 16، ص 257.

4 ـ به نقل از الفکر الإسلامى، شماره 16، ص 257.