معارف عقلی

زیبنده است نام خدا را سرآغاز سخن قرار دهیم؛ خدایى که همه چیز را به نطق مى آورد.¹ سلام بر پیامبران بزرگ که ناطق به حق اند؛ خاصه بر خاتم آنان که هیچ گاه، از سر هوس نطق نمى کرد.²

درود بر جانشینان خاتم پیامبران که سخن و عمل آنان منطق دین است، و براى پویندگان صراط مستقیم میزان و معیار در گفتار و کردارند.

اما بعد، منطق امروزه از علوم عقلى به شمار مى آید؛ اگرچه نزد پیشینیان سه دیدگاه متفاوت درباره آن وجود داشته است: یکى آنکه منطق جزو علوم عقلى است؛ دوم آنکه منطق ابزارى براى علوم عقلى است نه جزو آن؛ و سوم آنکه منطق علمى آلى است، یعنى هم جزو علوم عقلى است و هم ابزارى براى دیگر علوم عقلی.³

حتى اگر منطق را ابزارى براى علوم عقلى بدانیم، باز این نگاه از اهمیت و ارزش آن چیزى نمى کاهد؛ زیرا کسانى که بر آلى بودن منطق نیز اصرار دارند، در مقام فایده منطق گفته اند اگر قوانین و قواعد منطقى به درستى آموخته نشود، یا دقیقاً مراعات نگردد، در هر علمِ عقلى اى با مشکل جدى روبه رو خواهیم شد؛ چرا که تنها روش اثبات مسائل در علوم عقلى استدلال معتبر عقلى است که خصوصیات و شرایط استدلال معتبر و صحیح فقط در منطق بررسى مى شود. در صورت ناآگاهى از قوانین منطق یا بى توجهى به آنها ممکن است ناخودآگاه به ورطه مغالطه دراُفتیم و از نیل به حقایق بازمانیم، یا اینکه، با مغالطه اى ما را به خلاف واقع سوق دهند و این محرومیت براى جویندگان علوم عقلى که در پى کشف حقایق اند، امرى نامطلوب است.

پس، هر کس بخواهد در هر رشته اى از علوم عقلى استدلال کند و در مسئله اى به پاسخ صحیح برسد و حقیقتى برایش مکشوف شود ناچار است از منطق اطلاع کافى داشته باشد.

آنچه تا بدین جا گفته آمد در سخنان گذشتگان بدان تصریح شده است، ولى امروزه یادگیرى عمیق و وسیع مباحث منطقى اهمیت افزون ترى یافته است. زیرا: اولاً با پیدایش منطق هایى که در کنار منطق سنتى قرار گرفته اند و گاه دعوى رقابت با منطق سنتى دارند، مباحث منطق سنتى ضرورت یافته است زیرا عالم منطقى امروزه باید در برابر ادعاهاى مطرح در منطق هاى جدید، دعاوى منطق سنتى را به درستى عرضه کند تا ربط و نسبت مباحث منطقى سنتى و منطق هاى جدید مشخص گردد، تا بتوان در مواردى که تعارض و ناهمخوانى بین مباحث این منطق ها مشاهده مى شود، قضاوتى صحیح داشت که در کجا منطق سنتى بر صواب است و در کجا منطق جدید بر حق. این مقایسه و داورى بدون اطلاع لازم و دقیق از منطق سنتى امکان پذیر نیست؛ همان گونه که در بعضى نوشته ها و گفته هاى دانش آموختگان منطق ریاضى ادعا مى شود در برخى موارد منطق سنتى هیچ سخنى براى عرضه ندارد، حال آنکه، اگر کسى با دقت در منطق سنتى بنگرد نادرستیِ این ادعا را درمى یابد.

امروزه در برابر ادعاهاى مخالفان و منکران منطق سنتى چاره اى جز مراجعه به منطق سنتى و فهم صحیح آن و بازگویى آراى منطقى سنتى در میدان عرضه آراى گوناگون و گاه متعارض وجود ندارد.

عرصه دیگرى که بازگشت به منطق سنتى را بر طرفداران آن الزامى مى سازد، میدان عرضه و بررسى مسائل معرفت شناسى است. بى شک امروزه معرفت شناسى ـ که در مقایسه با رشته هاى دیگر علوم عقلى باید آن را نوپا و جوان دانست ـ مسائل بسیارى فراروى اندیشمندان قرار داده است. از سویى بین بعضى مسائل معرفت شناسى و مسائل علم منطق سنتى پیوند و گاه تداخل وجود دارد.براى فهم بهتر و رسیدن به نظر صحیح در این مسائل مشترک یا مرتبط، به داشتن آگاهى بسیار و دقیق از مسائل منطقى نیاز جدى احساس مى شود.

متأسفانه امروزه اقبال به منطق کاستى گرفته و به این علم آن چنان که باید نمى پردازند. به تعبیر دیگر، در مقایسه با دیگر علوم عقلى منطق مورد بى مهرى بیشتر قرار گرفته است. اما با توجه به جهات اهمیتى که پاره اى از آنها گفته آمد، چه باید کرد؟

بعضى از کارهایى که در زمینه منطق سنتى باید صورت گیرد عبارت است از:

1. شناسایى و چاپ کتب معتبر منطقى همراه با تصحیح فنى و علمى آنها؛

2. بازنگارى کتب منطقى اى که متن آنها خالى از اشکال نگارشى نیست؛

3. نوشتن متون منطقى به دست متخصصان در منطق با توجه به نیازهاى کنونی؛

سه فقره یاد شده، به بازشناسى منطق سنتى و معرفى میراث علمى در این زمینه، کمک شایانى مى کند.

4. نوشتن متون منطقى اى که در آنها کار تطبیقى میان منطق سنتى و منطق هاى جدید صورت گرفته باشد؛

5. نوشتن کتاب ها و رساله هایى که در آنها موضوع یا موضوع هاى خاصى از منطق سنتى کانون بررسى قرار گرفته باشد؛

6. نوشتن کتاب ها یا رساله هایى که منطق سنتى را کاربردى عرضه مى کنند؛

7. چاپ مجلات حاوى مقالات منطقى که در آن مقالات یک موضوع خاص با آخرین تحقیقات جدید ارائه مى شود؛

8. نگارش مقالاتى تطبیقى که در آنها یک مسئله از دیدگاه منطق سنتى و نیز از دیدگاه معرفت شناسى یا یکى از منطق هاى جدید، کانون بررسى قرار گرفته است؛

موارد یاد شده، برخى از کارهایى است که مى توان انجام داد تا بى مهرى در حق منطق جبران شود.

نشریه معارف عقلى نیز در این راه قدمى هرچند کوتاه برداشته و این شماره ـ و به خواست خدا، در هر سال یک شماره ـ رابه منطق اختصاص خواهد داد. امید آنکه عزیزان خواننده با ارائه پیشنهادها و انتقادهاى علمى ما را در این راه یارى رسانند.

سردبیر

پى نوشت ها

1. الذى انطق کل شیءٍ (فصلت:21).

2. ماینطق عن الهوی (نجم:3).

3. در آثار فارابى، ابن سینا، غزالى، محقق طوسى و دیگران مسئله یاد شده در مقام تعیین جایگاه علم منطق و در بیان رئوس ثمانیه ذکر شده است.