معارف عقلی

امکان استعدادی جزو معقولات ثانی است و در دوره‌های میانه فلسفه اسلامی ابداع شد. پیش از این دوره تا زمان ابن‌سینا مفهوم امکان استعدادی در کاوش‌های فلسفی دیده نمی‌شود. بذر این مفهوم در سخن ابن‌سینا کاشته شد آنجا که قاعده‌ای برای حوادث زمانی مطرح کرد. بررسی این قاعده توسط پیروان او سبب شد مفهوم امکان استعدادی متولد و نضج یابد. شیخ اشراق، فخررازی و نصیرالدین طوسی وقتی معنای این قاعده را تحلیل می‌کردند درباره امکان استعدادی نیز به‌اشاره یا صراحت سخن گفتند بدون آنکه بخواهند نامی از امکان استعدادی ببرند. نتیجتاً تولید اصطلاح و آفرینش چنین مفهومی به تاخر افتاد. برخی، پیشینه امکان استعدادی را به شیخ اشراق بازگردانده‌اند، امّا تحقیق نشان ‌می‌دهد پیش از او، ابوالعباس لوکری این مفهوم را هم شناخته، اهم اصطلاح‌اش را به کار برده و هم تمایزش با امکان ذاتی را شناسانده است. این جستار می‌خواهد این تطور را بررسی و فرآیند شکل‌گیری مفهوم امکان استعدادی را در طول تاریخ فلسفه اسلامی بر رسد. نتیجه آن است که ریشه امکان استعدادی در سخنان ابن‌سینا است، ولی لوکری اصطلاح آن را جعل کرد و در مکتب اصفهان و در اندیشه میرداماد و سپس صدرالدین شیرازی به بلوغ رسید.