معارف عقلی

عرفان اسلامی افزون بر اینکه از گستردگی بسیاری برخوردار است، از پر نشاط ترین سنت های معرفتی جوامع دینی به شمار می رود؛ به گونه ای که می توان گفت از نظر تولید علم در قلمرو علوم انسانی و اسلامی دارای جایگاه نخست است؛ زیرا عرفان هم به لحاظ تاریخی و محتوایی و هم به لحاظ کاربردی، تأثیر بسیاری از دین پذیرفته است. این تأثیرپذیری موجب شده است که عرفان تا اندازه ای، پاره ای از ویژگی های دین، مانند گستردگی ابعاد، نشاط و طراوت معنوی، جوشش معرفتی و زنده بودن را نیز بپذیرد. واقعیت این است که عرفان بسان دین از سویی، حقیقت زنده و پویایی است و از سوی دیگر، همانند دین چند بعدی است؛ به گونه ای که برای مطالعه و پژوهش در آن، باید رویکرد مناسبی داشت و بدون آن، پژوهش های عرفانی ناتمام خواهند بود. بنابراین، باید این نوع رویکردها و نگاه ها را شناخت.

به طور کلی، نگاه به عرفان در پژوهش ها و بررسی های عرفانی چند گونه است؛ گاه عرفان مانند دیگر واقعیت ها، به منزله یک حقیقت و واقعیت در نظر گرفته می شود؛ برای نمونه ممکن است یک سیر تاریخی برای آن در نظر گرفت؛ خاستگاه آن را شناخت؛ دوره های مختلف تاریخی و نیز ویژگی های هر دوره و تأثیرهای گوناگون اجتماعی و فرهنگی آن را برشمرد و یا رابطه دوسویه آن را با دین و دیگر قلمروهای معرفتی به لحاظ تاریخی و محتوایی کشف کرد. از این دیدگاه، مجموعه گران سنگ میراث عرفانی همانند یک کل و حقیقت،آن هم با رویکرد فلسفه عرفانی مورد بررسی قرار می گیرد.

البته می توان از دریچه مسائل عرفان، نگاه دیگری به آن داشت. در این نگاه مسائل مختلف عرفان در چارچوب ابعاد گوناگون آن ـ یعنی عرفان عملی، عرفان نظری، عرفان ادبی، عرفان تربیتی و تأویل و به صورت یک کل جزءجزء شده ـ مورد پژوهش قرار می گیرد. عرفان عملی مجموعه ای از حالت ها و مقامات درونی و باطنی انسان در فرایند سلوک الی الله و نیز راه رسیدن به حضرت حق و اسمای او است. مهم ترین منبع در این زمینه کتاب منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است. عرفان نظری مجموعه حقایقی از نظام هستی است که عارف در این سیر می بیند؛ حقایقی مانند وحدت حضرت حق و تجلی های او، به ویژه چگونگی فیض و انواع آن. مهم ترین منابع در این زمینه آثار ابن عربی، از جمله فتوحات و فصوص و نیز آثار صدرالدین قونوی، مانند مفتاح الغیب و تفسیر سوره فاتحه هستند. عرفان ادبی و شعری، یادگار بسیار ارزش مند عارفانی است که به ابراز عواطف پاک و احساس های ناب توحیدی خود پرداخته اند. عارف در سیر توحیدی خود لبریز از احساس ناب است که اگر آن را آشکار سازد، به صورت عرفان شعری درمی آید. دیوان اشعار حافظ، مولانا، ابن فارض مصری، نمونه ای از این میراث گران سنگ اند. تأویل، فهم ضابطه مند و دقیق معانی باطنی قرآن و روایات است که بر اساس مبانی مدونی شکل می گیرد. تفسیر گران مایه المیزان و نیز شرح اصول کافی ملاصدرا سرشار از این فهم ها هستند. عرفان تربیتی، کوششی برای پرورش و تربیت جویندگان حق و حقیقت است که عملاً در بلندای تاریخ به صورت فرقه های گوناگون جلوه گر شده است.

البته نگاه سوم و چهارمی نیز در این راستا وجود دارد. در نگاه سوم توجه پژوهش گر به علوم برآمده از ساحت عرفان ـ یعنی علم عرفان نظری و علم عرفان عملی ـ جلب می گردد. بسیاری از پژوهش های مسئله محور و یا موضوع محور عرفانی رایج در این نگاه جای خواهد گرفت. در نگاه چهارم نیزاساس پژوهش ها بر کشف معارف نو از این میراث گران قدر عرفانی و حتی پی ریزی علوم نوپدید، مانند علم عرفان ادبی یا علم فهم ابعاد باطنی متن های دینی خواهد بود. شاید بتوان نگاه های دیگری نیز در این راستا برشمرد.

کوتاه سخن اینکه، دانستن این مطلب مهم است که به علت گستردگی قلمرو عرفان و نیز گنجایش بسیار بالای آن در فرایند تولید علم، مطالعه و پژوهش در آن، دیدگاه ها و رویکردهای متفاوتی در پی دارد؛ به گونه ای که بی توجهی به این دیدگاه ها و نداشتن رویکرد مناسب، نه تنها به سستی پژوهشی می انجامد، بلکه اساساً مانع شکل گیری پژوهشی استوار در این راستا خواهد بود.