معارف عقلی

چکیده

منطق دانان برای تحقق یک برهان حقیقی، شرایطی را برای مقدمات برهان لازم دانسته اند. این شرایط به متفکّر کمک می کند که برهان را از برهان نما جدا کرده، در نتیجه بتواند به سادگی در بحث های علمی از برهان حقیقی بهره ببرد. به تعبیر ساده این شرایط، حدّ نصاب تحقق یک قیاس برهانی هستند.

شرایطی که عالمان منطقی برای مقدمات برهان لازم دانسته اند عبارت اند از:

1. از منظر مادّه «یقینی» باشند؛
2. نسبت به نتیجه «اقدم عند العقل (اعرف عند العقل یا اعرف من النتائج)» باشند؛
3. با نتیجه «مناسبت» داشته باشند؛
4. دارای «ضرورت» باشند؛
5. «کلیه» باشند؛
6. در برهان لمّی، مقدمات باید نسبت به نتیجه «اقدم عند الطبع» باشند.

منطق دانان در بخش تصدیقات، قوام هر استدلال را به دو حیث صورت و مادّه آن می دانند. برهان ـ مطابق با تعریف اندیشمندان منطقی ـ قیاسی است که از مقدّمات یقینی برای دست یابی به مطلوبی یقینی تشکیل شده است؛ ثمره این قیاس، همیشه قضیه ای یقینی است. با دقّت در این تعریف درمی یابیم که برهان از حیث صورت، دارای صورتی ضروری الانتاج، یعنی قیاس می باشد. هم چنین از حیث مادّه نیز مشتمل بر مادّه ای یقینی است. بنابراین در تعریف استدلال برهانی دو حیث صورت و مادّه که قوام یک استدلال را تشکیل می دهند بررسی شده است.

اگر قوام یک استدلال به دو حیث صورت و مادّه آن است، و از سویی نیز قیاس برهانی از منظر صورت استدلال و مادّه استنتاج مشتمل بر عالی ترین صورت و با ضمانت ترین مادّه است، منطق دانان با ذکر شرایط مقدمات برهان در پی بیان چه چیزی هستند؟ به تعبیر ساده، شرایط مقدمات برهان چه چیزی را مضاف بر صورت و مادّه برهان، بررسی می کند؟ آیا با وجود تعریف تامی که از برهان ارائه شد، نیازی به ذکر شرایط مقدمات برهان هست؟ اگر نیاز است این شرایط چه گره ای از کار معلّم یا متعلّم این دانش خواهد گشود؟

در این مقاله کوشیده ایم با توجه به این پرسش، شرایط مقدمات برهان را تحلیل و بررسی کنیم.

کلیدواژه ها

قیاس برهانی، یقین منطقی، اقدم عندالعقل، اقدم عندالطبع، مناسبت مقدمات، ذاتی باب برهان، کلیت، ضرورت صدق.