معارف عقلی، سال اول، شماره سوم، پیاپی 3، پاییز 1385، صفحات 177-

    گزارشى کوتاه، از دائرة‌‏المعارف اسلام و ترجمه‏هاى آن/ رحیم لطیفی

    نوع مقاله: 
    ترویجی
    چکیده: 
    اروپایى ها، اواخر سده نوزدهم میلادى، چکیده بیش از دو سده پژوهش هاى اسلامى خویش را، در قالب مجموعه اى با عنوان Encyclopaedia of Islam (دائرة المعارف اسلام) منتشر کردند. این مجموعه، در نوع خود، نخستین اثرى بود که در باب معارف اسلام به زبان هاى زنده (انگلیسى، آلمانى و فرانسوى) در سطح جهانى عرضه شد و به زودى مبناى پژوهش ها قرار گرفت و در کشورهاى متعدد اسلامى ترجمه و گاه نقد شد. از این روى، بر آن شدیم تا پس از معرفى اجمالى این اثر و ناشران آن، به معرفى اجمالى ترجمه ها و طرح نظر هاى مثبت و منفى در این باره بپردازیم. اثر مزبور کاستى هاى فراوانى، به ویژه در مدخل هاى مربوط به جهان تشیع دارد. امید است پژوهشگران اسلامى، بیش از گذشته به نقد و تکمیل آن بپردازند.
    Article data in English (انگلیسی)
    متن کامل مقاله: 

     

    گزارشى کوتاه، از دائرة المعارف اسلام و ترجمه هاى آن

    رحیم لطیفی

    چکیده

    اروپایى ها، اواخر سده نوزدهم میلادى، چکیده بیش از دو سده پژوهش هاى اسلامى خویش را، در قالب مجموعه اى با عنوان Encyclopaedia of Islam (دائرة المعارف اسلام) منتشر کردند.

    این مجموعه، در نوع خود، نخستین اثرى بود که در باب معارف اسلام به زبان هاى زنده (انگلیسى، آلمانى و فرانسوى) در سطح جهانى عرضه شد و به زودى مبناى پژوهش ها قرار گرفت و در کشورهاى متعدد اسلامى ترجمه و گاه نقد شد. از این روى، بر آن شدیم تا پس از معرفى اجمالى این اثر و ناشران آن، به معرفى اجمالى ترجمه ها و طرح نظر هاى مثبت و منفى در این باره بپردازیم.

    اثر مزبور کاستى هاى فراوانى، به ویژه در مدخل هاى مربوط به جهان تشیع دارد. امید است پژوهشگران اسلامى، بیش از گذشته به نقد و تکمیل آن بپردازند.

    کلیدواژه ها

    دائرة المعارف ، دائرة المعارف اسلام، دائرة المعارف اردو، دائرة المعارف EI.

    پیشگفتار

    در سده شانزدهم میلادى اروپایى ها به انتشار مجموعه هاى مشتمل بر دانش هاى بشرى به نام انسیکلوپیدى (Encyclopaedia) یعنى دائرة المعارف دست زدند. با آن که این گونه مجموعه ها با کندى پذیرش عام یافت، سودمندى و کاربرد بسیار آنها از یک سوى، و احساس نیاز به اطلاعات تفصیلى در زمینه هاى خاص از سوى دیگر، به تدوین دائرة المعارف هاى تخصصى انجامید.

    دائرة المعارف اسلام (Encyclopaedia of Islam) در چندین جلد، یکى از ده ها دائرة المعارفى است که اروپایى ها منتشر کرده اند.

    نوشتار پیش روى، پس از معرفى اجمالى «EI»1، و ترجمه هاى آن به زبان هاى گوناگون، به ارزیابى کلى این مجموعه مى پردازد، تا گامى به سوى شناخت اثرى باشد که امروزه در کتابخانه هاى جهان اسلام، جایگاه ویژه اى یافته است. هرچند گفتنى است که از آغاز انتشار این اثر تا امروز شخصیت ها و مراکز گوناگونى به ارزیابى آن یا مقالات آن پرداخته اند2 و هم اکنون نیز مراکزى سرگرم این مهم هستند.

    ناشر EI

    شهر لیدن (Leiaden) در کشور هلند از دیرباز میزبان نشر شمارى از دائرة المعارف هاى مهم جهانى بوده است. وجود دانشگاه لیدن و مرکز انتشاراتى بریل (Brill) موجب شهرت این شهر شد؛ چنان که حضور خاورشناسان و اسلام شناسان در دانشگاه لیدن و تصحیح کتاب هاى اسلامى به همت «بریل» توجه جهان اسلام را به خود جلب کرد.

    تأسیس بریل به سال (1062ق/ 1683م) باز مى گردد. این مرکز با پیشینه سه قرن تلاش، کتاب هاى پرشمارى را مربوط به دین اسلام و دیگر ادیان چاپ و منتشر کرده است. مانند:

    1. دائرة المعارف قرآن (Encyclopaedia of the Quran)، به سرپرستى خانم مک اولیف (ganDemmenMcoAuliffe) استاد دانشگاه جرج واشنگتن؛
    2. دائرة المعارف یهود «جودائیکا» (Encyclopaedia of gudaism)، به سر ویراستارى یاکوب نئوسزا (Neusner jacob).

    دائرة المعارف اسلام (EI)

    اواخر سده نوزدهم میلادى (سده 13هجرى) خاورشناسان با همکارى شمارى از نویسندگان مسلمان به تدوین مجموعه اى به نام «دائرة المعارف اسلام» (EI) پرداختند (موسوى بجنوردى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1/8؛ معاونت هاى ترجمه و تحقیق پارسا، معرفى لوح فشرده دائرة المعارف اسلام، 55). این مجموعه چکیده بیش از دو سده پژوهش علمى در رشته هاى گوناگون معارف اسلامى (اعلام، اماکن، کتب و مفاهیم) است.

    تأسیس سازمان «دائرة المعارف اسلام» و تدوین مجموعه اى به این نام به کنگره بین المللى شرق شناسى در لندن (1892م) باز مى گردد. در این کنگره شخصى به نام «اسمیت»3 پیشنهاد تألیف چنین دائرة المعارفى را مطرح کرد. این پیشنهاد تصویب شد و در همان کنگره کمیته اى متشکل از سیزده عضو به ریاست «اسمیت»، متصدى فراهم سازى زمینه هاى لازم براى این کار گردید. اما اسمیت پس از چندى درگذشت و اجلاسیه بعدى، «گلدزیهر»4 را به جاى او برگزید، (معاونت هاى ترجمه و تحقیق پارسا، همان، 55). در کنگره پاریس(1897م) گلدزیهر استعفا داد و«هوتسما»5 به جاى او برگزیده شد. در همین جلسه، گروهى از خاورشناسان کشورهاى انگلستان، فرانسه، آلمان، ایتالیا، روسیه، مجارستان، اتریش و هلند براى تسریع امور دائرة المعارف اسلام انتخاب شدند.

    در آغاز، اعضاى هیئت علمى عبارت بودند از: هوتسما، آرنولد، رنه بایست، هارتمان، ونسک، اوریستا، پرونسال و هفنینگ، و در ادامه از دانشمندان شرقى و مسلمان نیز دعوت شد؛ کسانى مانند ابراهیم مدکور، محمد شفیع، بزى انصارى، مصطفى شهابى، سیدحسین نصر و محمد الطالبى (همان، 56ـ55).

    نظارت علمى بر مقالات و ویرایش آنها را گروهى زیر نظر «خویه»6 و هوتسما برعهده داشتند. کار آنان در سال 1902م پایان یافت و قرار شد دائرة المعارف اسلام به سه زبان انگلیسى، فرانسوى و آلمانى منتشر گردد.

    در سال 1908 امتیاز نشر آن به انتشارات «بریل» واگذار و در سال (1913) جلد اول آن منتشر و در کنگره رُم ارائه و پذیرش شد، تا اینکه در 1936با عنوانA Dictionary of the Geography Ethnography and Biography of the Mohemmedan Peopls (فرهنگ جغرافیا، مردم شناسى و زندگینامه مسلمانان) در چهار جلد اصلى و یک جلد متمم چاپ شد.

    این اثر، سرانجام در 1987 در نه جلد، با عنوان نخستین دائرة المعارف اسلام (First Encyclopedia of Islam) تجدید چاپ شد.

    نویسندگان این مجموعه که به منابع و مطالب جدید دست یافته بودند و همچنین به دلیل انتقادهایى که از سوى مجامع علمى، به ویژه مسلمانان بر کار آنها مى شد و نیز به دلیل اِعمال نتایج نشر نخست آن، ویرایش دوم EI را در کنگره بیست و یکم خاورشناسان (پاریس 1948م) طرح و تصویب کردند. بر این اساس، از سال 1950م ویرایش دوم آغاز و تا سال 1975 جلد چهارم آن چاپ شد. ویرایش دوم شامل تغییراتى جدى است؛ به حدى که تألیف و تدوین جدیدى به شمار مى آید (محقق، طرح تدوین دائرة المعارف تشیع، 29؛ موسوى بجنوردى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى،1/8).

    جدیدترین ویرایش این مجموعه با عنوانNew Edition Encyclopaedia of Islam عرضه شده است.

    جلد نخست آن در سال 1986، و بقیه مجلدات ـ تا جلد یازدهم ـ تا سال 2001 چاپ و منتشر شده است. تدوین و نشر EI با حمایت تشکیلات مسیونرى «مؤسسه بین المللى فرهنگستان ها» و چند شرکت تجارى دربارى امریکا صورت گرفته است.

    درباره اینکه چه امرى جامعه غربى را وادار کرده تا مجموعه پرخرجى را که مربوط به جهان اسلام مى شود تهیه و تدوین کند، نظرهاى گوناگونى ابراز شده است. برخى مى گویند از آنجا که پژوهش ها و نوشتارهاى اسلام شناسان غربى در کتاب ها و مجله ها پراکنده بود، خواستند فشرده این مباحث را یکجا و مرتب گردآورند (زکى خورشید، دائرة المعارف الاسلامیة، 1/4). برخى، جذابیت هاى ابعاد انسانى، تمدن بزرگ و جغرافیاى وسیع اسلام را علت خلق این اثر مى دانند (همان، 1/ 3). نظر غالب، اهداف استعمارى و تسلط بر فرهنگ مسلمانان را علت تدوین مى داند که مشروح آن در بخش طرح داورى ها خواهد آمد.

    اهمیت EI بیشتر به این سبب است که در نوع خود نخستین اثر مربوط به معارف جهان اسلام بود که به زبان هاى زنده جهان (انگلیسى، آلمانى و فرانسوى) در سطح جهانى طرح مى شد. هرچند نگارش مجموعه هایى از این دست در دنیاى اسلام پیشینه اى دیرین داشت،7 اما EI، به صورت الفبایى و شامل اماکن، اعلام، کتب و مفاهیم، کارى تازه بود.

    EI حاصل سه قرن تلاش علمى اسلام شناسان غرب و عده اى از شرقى ها بود. این اثر مبناى پژوهش هاى بعدى در دنیاى اسلام و دنیاى غیراسلام قرار گرفت. از این روى، انتشار آن توجه دانشمندان اسلامى را جلب کرد و موجى از واکنش ها را در قالب ترجمه، نقد و افزایش مطالب در کشورهاى افغانستان، ایران، پاکستان، ترکیه و مصر در پى داشت (دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1/8).

    ترجمه عربی

    ترجمه عربى از چاپ اول EI زودتر از دیگر ترجمه ها و براساس متن انگلیسى و فرانسوى آن در قاهره با عنوان دائرة المعارف الاسلامیة آغاز شد. از مقدمه این ترجمه برمى آید که کار آن پیش از سال هاى 1933م/1312ش سامان یافته است.

    این ترجمه ناتمام در پانزده جلد تا مدخل «عارفى پاشا» (Arif Pasa) در سال 1933م به همت وزارت معارف مصر در قاهره چاپ شد و پس از آن چندین بار از جمله به همت دارالمعرفة در بیروت افست شده است. این ترجمه مانند دیگر ترجمه هاى EI که در دیگر کشورها انجام مى شد ترجمه تنها نیست، بلکه مطالبى به پاره اى از مقالات افزوده و گاهى نقدهایى در پایان مقالات آورده شده است.

    ابراهیم زکى خورشید (1407ق/1987م)8 و عبدالحمید احمد یونس (1328ـ1409ق/1910ـ1988م)9 و محمد ثابت الافندی(1326ـ1414 ق/ 1908ـ1993 م)10 و احمد الشنتناوى، کار ترجمه، و احمد محمد شاکر، امین خولى، محمد یوسف موسى، محمد حمید الفقیهى، محمد فؤاد عبدالباقى، مصطفى حلمى، مصطفى عبدالرزاق و ابوریده کار نگارش و نقدها را عهده دار بودند. سال 1969م دیگر بار مقالاتى از ویرایش دوم به آن افزوده شد اما پس از انتشار جلد 16، کار دوباره متوقف ماند.11

    اهل نظر ترجمه عربى EI را ضعیف ترین ترجمه و اقتباس یادکرده اند. مترجمان، هر بخشى از متن را که نخواسته اند ترجمه نکرده، و در آنچه ترجمه کرده اند دقت لازم را روا نداشته اند و توضیحات و حواشى زاید و غیردقیقى افزوده اند که این افزوده ها بیشتر در مقاله هاى عقیدتى است (اسعدى، دائرة المعارف هاى شرق اسلامى، 35). کورکیس عواد مقاله مفصلى درباره غلط هاى این ترجمه نوشت و نتیجه گرفت که در این اثر اشتباهاتْ فراوان است (کورکیس عواد، نظرات فى دائرة المعارف اسلامیة، 102).

    ترجمه ترکی

    در سال 1940 م وزارت آموزش عالى ترکیه، ترجمه و نشر EI را به دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول و اگذاشت. هیئتى متصدى این کار شد، و سرانجام در سال 1988 این ترجمه در 15جلد با سرمایه دولتى با نام IslamAnsiklodis چاپ شد. این ترجمه که بر اساس چاپ اول EI است همراه با نقد و ارزیابى و اضافات کلى بر اصل EIاست و در نگاه کلى به تاریخ و فرهنگ و تمایلات ملى ترکیه نظر دارد.

    این ترجمه از همان آغاز با مخالفت دانشمندان ترک روبه رو شد، (معاونت هاى ترجمه و تحقیق پارسا، همان، 56؛ على کاتبى، دائرة المعارف اسلامی «وقف دیانت»، 116) که در بخش داورى ها، بیان خواهد شد.

    ترجمه فارسی

    به سال 1327 ش / 1948م، سیدحسن تقى زاده گروهى از پژوهشگران را براى ترجمه چاپ اول EI گرد آورد و شمارى از مقالات، ترجمه شد، ولى به چاپ نرسید (قریشى، تاریخچه دائرة المعارف نگارى در جهان، 28).

    سپس سال 1348ش/1969م، طرح ترجمه ویرایش جدید EI از سوى برخى پیشنهاد و قرار شد افزون بر ترجمه، مقالات تازه و تکمیلى نیز بر آن بیفزایند. حاصل این تلاش انتشار مجموعه اى به نام «دانش نامه ایران و اسلام» در 11جلد بود که در سال 1354ش بنگاه نشر و ترجمه، جلد نخست آن را چاپ کرد. 9جلد آن، هر یک در حدود 120صفحه تا پیش از انقلاب اسلامى منتشر شد. جلد دهم در سال1360 با همان کیفیتِ پیشین چاپ شد. جلد یازدهم و آخرین جلد نیز در سال1370 چاپ شد و این مجموعه مهم همچنان ناتمام ماند. در مقدمه جلد اول، دهم و یازدهم انتقاداتى کلى از محتواى مقالات EI صورت گرفته، ولى در عمل، اصلاح جدى اى صورت نپذیرفته است، و این ترجمه در رفع کاستى هایى که EI درباره ایران، تشیع و اسلام داشت، توفیق چندانى نیافت.

    برخى معتقدند دانش نامه جهان اسلام که به اهتمام بنیاد دائرة المعارف اسلامى منتشر مى شود، ادامه کار دانش نامه ایران و اسلام است، یعنى ترجمه EI ، منتهى با تجدید نظر و خط مشى جدید (معاونت هاى ترجمه، همان، 56)، اما مراجعه به مقدمه دانش نامه جهان اسلام این سخن را تأیید نمى کند (ر.ک: میرسلیم، دانش نامه جهان اسلام، 1/23).

    دو ترجمه دیگر را نیز مى توان از ترجمه هاى فارسى EI به شمار آورد: یکى دائرة المعارف آریانا که در افغانستان به همت انجمن دائرة المعارف کابل در سال 1327 به زبان فارسى منتشر شده است (موسوى بجنوردى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1/8) و دیگرى دائرة المعارف فارسی که در سال 1333 به سرپرستى غلامحسین مصاحب راه اندازى و در سال 1345ش، جلد نخست آن منتشر شد. این اثر هرچند ترجمه دائرة المعارف وایکینگ بود ولى شمارى از مقالات EI عیناً در آن ترجمه وچاپ شده است (میرسلیم، دانش نامه جهان اسلام، 1/23؛ قریشى، تاریخچه دائرة المعارف نگارى، 28).

    ترجمه اردو

    ترجمه EI به زبان اردو، در سال 1960 م، از سوى دانشگاه پنجاب لاهور پاکستان براساس ویرایش دوم EI و به همت محمد شفیع آغاز و تا سال 1993 م در 24 جلد منتشر شد.

    این ترجمه نیز مانند دیگر ترجمه هاى EI که در دیگر کشورها انجام شده بود با نقد و ارزیابى و اضافات و با تأکید بر تاریخ، فرهنگ، تمایلات ملى و با توجه به جغرافیاى پاکستان و هندوستان نگارش یافت (نورى، دائرة المعارف اسلام، 101). در پایان این ترجمه آمده است که روایات و مجموعه هاى تدوین یافته در اسلام، با ارزش تر از این دائرة المعارف است. قرآن، خودْ دائرة المعارف است. سپس از برخى دانشمندان اسلامى که در راه نگارش مجموعه هایى نظیر دائرة المعارف گام برداشته اند، یاد مى کند؛ مانند ابن عبد ربه اندلسى (246- 328 ق) (عقدالفرید)، ابونصر فارابى (260-339 ق) (احصاءالعلومرسایل اخوان الصفاء (حدود قرن چهارم)، بوعلى سینا (428ق) (دانش نامه علایی)، محقق طوسى (597-672 ق) (شرح اشارات، اساس الاقتباس)، و محمد بن محمود آملى (قرن هشتم) (نفایس الفنون). در آخر نیز از نامه علامه اقبال لاهورى به پرفسور خلیل خالدبى، از دانشمندان ترکیه یاد مى کند که در آن سفارش مى کند: دانشمندان ترکیه در مقابل دائرة المعارف اسلام غربى ها دائرة المعارف اسلامى بنویسند (الطافى، اردو دائرة المعارف الاسلامیة، 24/ صفحه پایانى).

    داورى ها و ارزیابى ها درباره دائرة المعارف اسلام

    گروه ترجمه عربى (دائرة المعارف الاسلامیة)، EI را چنین توصیف مى کند:

    EI امتیازاتى دارد که مجموعه هاى پیشین نداشت؛ مانند اینکه، این اثر حاصل تلاش گروهى از خاورشناسان است؛ خاورشناسانى که هر کدام در رشته خود متخصص اند تا آنجا که هر مدخلى از لحاظ عمق و پژوهش نمونه است؛ بر خلاف مجموعه هاى دیگر که محصول کارهاى فردى بود. این اثر به پیروى از روش درست علمى، منابع هر بحث را در پایان آن ذکر کرده است. نویسندگان این اثر همه همت خود را در معارف انسانى که میراث اسلام است متمرکز کرده اند. فایده این اثر تنها در بُعد علمى ـ فرهنگى خلاصه نمى شود، بلکه در احیاى تمدن اسلامى، پیدایش نظر مشترک در جهان اسلام، استحکام سنت هاى اسلامى و معرفى الگوهاى والاى اسلامى نیز مفید است.

    در پایان از نویسندگان EI این گونه قدردانى مى کند: «از همه خاورشناسانى که با مقاله هاى ارزشمندشان به میراث اسلامى خدمت صادقانه کرده اند سپاسگزاریم و هرگاه خواننده این مجموعه در پاره اى از مقالاتْ هواى نفس و خطایى دید، به خاطر آورد که خاورشناسان نیز مانند ما انسان و از طبیعت انسانى برخوردارند که گاهى به خطا و گاهى به صواب مى روند» (لجنة الترجمة، دائرة المعارف الاسلامیة، 1/4 و 6).

    دانشمندان مسلمان ترک که نظرات خاورشناسان خارجى را درباره اسلام و ترکان، خالى از شائبه و غرض نمى دانستند، در همان آغاز با ترجمه EI که با نقد و ارزیابى منتشر مى شد، مخالفت کردند، و براى مقابله با آن، خودشان در سال 1320ش/1941م به تألیف دائرة المعارف جداگانه اى به نام «Islam - Turk Ansiklopedisi» دست زدند که متأسفانه ناتمام ماند. سرانجام مؤسسه امور دینِ ترکیه (تأسیس 1975م) تألیف دائرة المعارف کامل و منقحى را به نام «Turkiye Diynet Vakfi Islam Ansiklopedisi» (ترکى دیانت وقف دائرة المعارف اسلام) وجهه همت خویش ساخت و از سال 1367ش/1988م تا 1381ش/ 2003م، 23جلد آن منتشر شده است (کاتبى، دائرة المعارف اسلامی «وقف دیانت»، 166).

    دائرة المعارف اوقاف ترکیه درباره هدف نگارش EI چنین اظهارنظر مى کند:

    «اروپا در راستاى سیاست هاى استعمارى در نیمه دوم سده نوزدهم ـ به ویژه کشورهاى انگلستان، هلند و فرانسه، که داراى مستعمرات بیشترى در جهان اسلام بودند ـ درصدد به دست آوردن اطلاعات کامل تر و صحیح تر از کشورهاى اسلامى بود تا بتواند اهداف استعمارى خود را بهتر و بیشتر بسط دهد و گماشتگان خود را با تجهیز و آگاهى بیشتر روانه جهان اسلام کند. لذا اقدام به تدوین EI کردند. گواه ما این است که مدخل هایى که براى مسلمانان مناسب و سودمند است بحث نشده ولى مدخل هایى که براى غربى ها اهمیت دارد، مطرح شده است» (KemlkaGraman The Encyclopaedia Of Islam Cilt 11,p189.).

    کمال قهرمان، یکى از نویسندگان دائرة المعارف وقف دیانت، ذیل مدخل «دائرة المعارف اسلام» مى نویسد: نویسندگان EI با بى طرفى به تحقیق نپرداخته اند (همان). اندیشمندانى از ترکیه، مانند اسماعیل حقى و عمررضا دوغرول، نقدهایى جدى بر EI داشتند و نویسندگان مقالات آن را مسیحیان مغرض مى دانستند.

    مسئولان EI به این اتهام چنین پاسخ داده اند که هرچند نویسندگان، مسیحى بوده اند ولى رعایت حفظ امانت و بى طرفى کرده اند. گفتنى است، گیپ (Gibb)، یکى از کسانى که EI را به زبان انگلیسى تلخیص کرده و از خاورشناسانى است که در هر دو چاپ EI نقش مهمى داشته، طى مقاله اى ضعف هاى عمده EI را بیان کرده است (همان).

    در مقدمه ترجمه فارسى EI یعنى دانشنامه ایران و اسلام، درباره این دائرة المعارف آمده است:

    «EI مهم ترین و جامع ترین اثر در نوع خود است. حاصل سالیان دراز تحقیق و تفحص خستگى ناپذیر در آثار چاپى و خطى عالم اسلام است... . اما با همه محاسنش خالى از نقص نیست. از اشتباهات جزئى، مانند عدم صحت مطلب، ارقام، سنوات، اسامى، ارجاعات و عدم فهم درست متون شرقى گرفته تا نواقص کلى، مانند ضعف اطلاع و تحقیق، در آن دیده مى شود.12 اما نقصى که از نظر ما چشمگیرتر است این است که مقالات دائرة المعارف همیشه میزان ثابتى در انتخاب عناوین و تفصیل آن ندارد؛ مانند مقاله مفصل راجع به «بلبل» که بودن آن در مجموعه[ای] به نام اسلام جاى تردید است. EI در آنچه که مربوط به ملل ترک زبان و شمال افریقاست تفصیل بیش از میزان متعارف داده است، [ولی] در مورد ایران کوتاهى هاى چشمگیر دارد؛ مثلاً حتى نامى از امیرکبیر نیاورده است» (دانش نامه ایران و اسلام، 1/19ـ21).

    این مقدمه پس از اشاره به اهداف استعمارى EI توصیه مى کند که «این نقایص نباید ما را از توجه به فایده اساسى این دائرة المعارف و گنجینه گران بهایى از دانش و تحقیق که در آن نهفته است، باز دارد. بلکه باید قدرشناس دانشمندانى بود که در تألیف و تدوین و انتشار آن کمر همت بسته اند و بهترین نشان قدرشناسى، ترجمه آن به فارسى است» (همان، 21 ـ 22). در مقدمه جلد دهم این ترجمه آمده است: «EI با وجود فوایدى که دارد اما مانند دیگر آثار غربى ها درباره فرهنگ اسلامى خالى از انحراف و غرض ورزى و نقصان نیست» (همان، 10/3).

    بنیاد اسلامى طاهر، پس از مهم، ارزشمند و روشمند خواندن EI مى گوید: «و عیوب آن که اندک هم نیست به ویژه آنجا که به دین اسلام و اصول عقاید ارتباط دارد، نباید بر ما پوشیده مانَد». سپس با غرض آلود خواندن این اثر به کاستى هاى جزئى و کلى آن اشاره کرده، مى گوید: «نقص عمده این دائرة المعارف نادیده گرفتن مذهب تشیع و ایران است؛ مثلاً درباره امام صادق(ع) که تمام فرق اسلامى به بزرگى مقام علمى شان معترف اند، در چاپ اول تنها 18سطر (در ترجمه عربى 7سطر) که آن هم خالى از اشتباه و غرض نیست، آمده است، و یا مقاله ابوذر غفارى (بزرگ صحابى رسول خدا) فقط 4سطر است، در حالى که در خلاصه یک جلدیِ همین دائرة المعارف درباره عمامه (Turban) سه صفحه و نیم مطلب آورده است، ولى حتى نام شیخ طوسى را نیاورده است». این کمبودها را البته نمى توان نادیده گرفت، به ویژه که دائرة المعارف اسلام، معرف چهره اسلام براى کشورهاى غیراسلامى و حتى اسلامى و مأخذ و مرجع محققان است (محقق، طرح تدوین دائرة المعارف تشیع، 31-29).

    در مقدمه دائرة المعارف بزرگ اسلامی آمده است: «چاپ جدید EI مانند چاپ قدیم آن همراه با برخى غرض ورزى ها و اشتباهاتى است که در جاى جاى آن دیده مى شود. برخى از پژوهش هاى اروپاییان، به رغم شیوه هاى استادانه پژوهش و برخوردارى از همه گونه وسایل تحقیق، نادرست و فاقد ارزش علمى است. تفاوت هاى عظیم میان دو چاپ EI مى تواند تا حدودى صحت این ادعا را نشان دهد. با آنکه بررسى آثار دانشمندان غیرمسلمان در زمینه معارف اسلامى به لحاظ ضرورت کسب آگاهى از اندیشه و برداشت و تفسیر آنان از فرهنگ ما امرى لازم است، اما سرمشق قراردادن بى چون وچراى آنها خطایى بزرگ است» (دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1/ 8).

    جمع بندی

    1. اهمیت فرهنگ، تمدن و معارف اسلامى حتى براى جهان غیراسلام تا آنجاست که چند قرن پیش غربى ها مطالعات و نگارش هایى در این زمینه داشته اند و دو قرن پیش درصدد تدوین مجموعه اى جامع در این زمینه برآمدند.

    2. براى نگارش این مجموعه ده ها اسلام شناس و اهل قلم از کشورهاى مهم غربى گرد هم آمدند و براى تحقق این امر کنگره هایى برپا و هزینه هایى را صرف کردند.

    3. نشر و پخش این اثر چنان ماهرانه بود که در اندک زمانى در میان کشورهاى اسلامى و کتابخانه هاى مهم جهانى جا باز کرد و منبعى براى پژوهشگران اسلامى شد.

    4. این مجموعه از نگاه علمى، پژوهشى ـ هرچند ناقص ـ و گامى ـ هرچند از طرف دیگران ـ به سوى معرفى جهان اسلام است، گستردگى بازتاب آن ـ دست کم در پنج کشور اسلامى ـ در قالب ترجمه انتقادى و اصلاحى، نشان دهنده نارسایى هاى جدى در این مجموعه است. اگر از ماهیت استعمارى و غرض آلود بودن آن صرف نظر شود، مطالعه مقالات آن ـ به ویژه مقالات اعتقادى ـ از کاستى هاى محتوایى فراوانى حکایت دارد. در مواردى از منابع ضعیف و از برداشت هاى شخصى استفاده شده است؛ چنان که در مواردى برخى مقالات از گزارش و بى طرفى به موضع گیرى گراییده است، که همه این موارد با اصول پژوهش هاى بنیادین منافات دارد.

    در اینجا به چند نمونه از این کاستى ها اشاره و مشروح آن به فرصت هاى دیگر واگذار مى شود:

    1. نویسنده مقاله «عایشه» (Aisha Bint Abi Bakr) با بى توجهى به منابع اصیل اسلامى مى گوید: عایشه در ده سالگى با وسایل بازیِ کودکانه به خانه پیامبر(ص) رفت و پیامبر(ص) با او به بازى مى پرداخت! (W.Montgomery Watt, 1986) گویا نویسنده از شأن و مقام پیامبر(ص) و اینکه دختر ده ساله عرب آن روز، یک زن کامل بوده است، بى خبر است.

    2. در مدخل شفاعت (Shafaat) و شهید (Shahid) نخست قرآنى بودن این اصطلاح رد و سپس به آن ریشه و معناى یهودى و نصرانى داده مى شود و در ادامه ادعا شده که شهادت نزد اهل سنت، کمرنگ و معتدل و نزد شیعه و خوارج بسیار پررنگ و غلیظ مطرح شده است (D.gimaret, 1997 \ R peters, 1997).

    نویسنده اگر آیات بى شمارى را که در قرآن براى جهاد و قتال و کشته شدگان در راه خدا نازل شده است مطالعه مى کرد، درمى یافت که شهادت ریشه قرآنى دارد و اگر پایبندى مسلمانان ـ شیعه و سنى ـ را به دفاع از اسلام، و گرامیداشت مقام شهید را در دنیاى اسلام مى دید مى دانست که شهادت آموزه اى دینى و فرامذهبى است.

    شاید مهم ترین عامل، کمرنگ ساختن این موهبت الهى آن باشد که راه هرگونه استعمار و تسلط کفار بر مسلمانان را مى بندد.

    3. یکى از ضعیف ترین مقاله ها مربوط به امام حسن(ع) است. نویسنده مقاله «Hasan B.Ali B.Abi Talib» تهمت هایى ناروا به امام(ع) مى بندد.

    وى امام را شخصى خوش گذران معرفى مى کند و مى گوید: زنانى زیاد اختیار کرد و سپس آنان را طلاق داد تا آنجا که به «مُطلّاق» مشهور شد! (L.vecciaVaglieri,1986).

    4. در مقاله مربوط به امام حسین(ع) (Husayn B.Ali B.Abi Talib) از شور و شهادت خبرى نیست. نویسنده با نگاهى زمینى، از عشق و حماسه کربلا چشم بسته است، و با طبیعى جلوه دادن قیام حسینی(ع) به گونه اى مى کوشد تا اردوگاه بنى امیه و یزید را از خطا و گناه تبرئه کند (L.veccia vaglieri, 1986).

    این همه کوتاهى در معرفى چهره دو شخصیت مهم جهان اسلام و دو یادگار رسول اکرم(ص) که شیعه و سنى به آنان ارادت و محبت و به شایستگى هاى آن دو اعتراف دارند، در حالى است که در این دائرة المعارف، از زبیر (I.Hasson, 2002\Zubayr B. Awwam) تمجید فراوان شده و ابن تیمیه، چهره برجسته اسلامى و یک آزادیخواه قهرمان معرفى گردیده است (H.Laoust, 1986\Ibn Taymiyya Taki Al Din).

    ممکن است این گونه مطالب برگرفته از منابع اسلامى باشد، اما یک اثر مهم جهانى که مدعى است پژوهش هایش بى طرفانه، محققانه، فراملى و فرادینى است، چگونه و چرا تنها به برخى منابعى که از نظر مسلمین نیز ضعیف اند بسنده کرده است؛ و یا چرا میان شخصیت هاى اسلامى این همه تبعیض قائل شده است؟!

    مرور اجمالى این نمونه ها ادعاى مغرضانه بودن این اثر را آشکار مى سازد.

    بر این اساس، مجموعه مزبور که در دنیا مخاطبان پرشمارى دارد، نیازمند اصلاحات جدى و عاجلى است، و انجام این مهم در گام نخست بر عهده دانشمندان حوزوى است؛ اما متأسفانه تاکنون در این زمینه اقدام جدى و منسجمى صورت نگرفته است.13


    منابع

    1. اسعدى، مرتضى، «دا ئرة المعارف هاى شرق اسلامی»، کیهان فرهنگى، شماره 127، خرداد 1375ش.

    2. الجندى، انور، «الخطاء دوائرالمعارف الاسلامیة»، منار الاسلام، شماره 6، جمادى الثانى 1406ق.

    3. ــــــــــــــــــــــــــ ،«سموم دائرة المعارف الاسلامیة»، منار الاسلام، شماره 12، محرم 1406ق.

    4. رمضان یوسف، محمد خیر، تتمة الاعلام للزرکلى، ج1 و2، چاپ دوم، لبنان، دار ابن حزم، 1422ق.

    5. زکى خورشید، ابراهیم، دائرة المعارف الاسلامیة، ج1، لبنان، دارالفکر، [بى تا].

    6. الطافى، امجد، اردو دائرة المعارف الاسلامى، ج24، پاکستان، دانشگاه پنجاب، چاپ اول، 1414ق.

    7. العقیقى، نجیب، المستشرقون، ج2 و 3، چاپ چهارم، قاهره، دارالمعارف، [بى تا].

    8. قرشى، محمدحسین، «تاریخچه دائرة المعارف نگارى در جهان»، کیهان فرهنگى، شماره 127، خرداد 1375ش.

    9. کاتبى، على، دائرة المعارف اسلامى «وقف دیانت»، کتاب ماه دین، شماره 64 ـ63، دى و بهمن 1381.

    10. لجنة الترجمه، دائرة المعارف الاسلامیة، ج1، لبنان، دارالفکر، [بى تا].

    11. محقق، مهدى، طرح تدوین دائرة المعارف تشیع، تهران، بنیاد اسلامى طاهر، 1362ش.

    12. محمود العقاد، عباس، «دوائر معارفنا الاسلامیة»، مجله الرسالة، شماره 403، مارس 1941م.

    13. معاونت هاى ترجمه و تحقیقات پارسا، «معرفى لوح فشرده دائرة المعارف اسلام»، فصل نامه کتاب هاى اسلامى، شماره دوم، پاییز 1379ش.

    14. موسوى بجنوردى، کاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج1، چاپ دوم، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1374.

    15. میرسلیم، مصطفى، دانش نامه جهان اسلام، ج1، چاپ دوم، تهران، بنیاد دائرة المعارف ، 1375ش.

    16. Keml Kahraman, the Encyclopaedia of Islam, Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi Cilt 11, p 189 Istanbui, 1995.

    17. Annemarie Schimmel, Shafaa Encyclopaedia of Islam, Brill, leiden, 1997.

    18. D.Gimaret, Shahda, Ibed.

    19. I. Hasson Zubayr B. Awwam, Ibed, 2002.

    20. H.Laoust, Ibn Taymiyya Taki Al Din, Ibed, 1986.

    21. L. Veccia Vaglieri, Husayn B.Ali B.Abi Talib Ibed, 1986.

    22. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ , Hasan B.Ali B.Abi Talib ibed.

    23. R.peters, Shahid, Ibed, 1997.

    24. W. Montgomery Watt, Aisha Bint Abi Bakr, Ibed, 1986.

    25. W. Madelung, Talha B.Ubayd Allahy, Ibed, 2000.


    پى نوشت ها

    1. نام اختصارى دائرة المعارف اسلام است.

    2. ر،ک: الخطاء دوائر المعارف الاسلامیة، ص72؛ همو، سموم دائرة المعارف الاسلامیة، ص72؛ محمود العقاد، دوائر معارفنا الاسلامیة، ص337.

    3. (smith) (1846ـ1894م) متولد اسکاتلند و رئیس دائرة المعارف بریتانیکا است که سفرهایى به کشورهاى عربى به ویژه عربستان داشته است (ر.ک: العقیقى، المستشرقون، 2/71).

    4. (Goldziher) (1921ـ1850م) یهودى اهل مجارستان و استاد دانشگاه بوداپست است. امروزه او پدر اسلام شناسى آکادمیک مغرب زمین شناخته مى شود. وى به کشورهاى عربى به ویژه مصر مسافرت هایى داشته و نزد محمد عبده دانش اسلامى آموخته است (همان، 3/40).

    5. وى (Houtsma) (1851-1943م) ظاهراً اهل هلند است و در مجامع علمى عربى از جمله دانشگاه دمشق عضویت داشت (ر.ک: العقیقى، المستشرقون، 2/315).

    6. وى (Goeje) (1836-1909م) داراى دکتراى ادبیات و فلسفه از دانشگاه لیدن و برخوردار از اطلاعات وسیع از تاریخ عرب بود (ر. ک: همان، 2/312).

    7. مانند رسائل اخوان الصفا در قرن چهارم هجرى و کتاب الشفاء و دانشنامه علائی در قرن پنجم و جامع العلوم در قرن ششم و نفایس الفنون در قرن هشتم و... .

    8. براى آشنایى بیشتر با شرح حال وى ، ر.ک: رمضان یوسف، تتمة الاعلام للزرکلى، 1/14.

    9. براى آشنایى بیشتر با شرح حال وى ، ر.ک: همان، 1/272.

    10. براى آشنایى بیشتر با شرح حال وى ، ر.ک: همان، 2/137.

    11. اواخر قرن بیستم میلادى «مرکز الشارقة للابداع الفکری» با هزینه مالى دولت شارجه و با سرپرستى سمیر سرحان به منظور تکمیل ترجمه ناتمام عربى EI آغاز به کار کرد. در سال 1418ق / 1998م حاصل کار در شارجه در 32 جلد چاپ شد (ر.ک: معاونت هاى ترجمه و تحقیق پارسا، معرفى لوح فشرده دائرة المعارف اسلام،56).

    12. براى همه موارد یاد شده و اثبات کاستى آنها نمونه هایى آورده شده است (دانش نامه ایران و اسلام، 1/19-21).

    13. فصل نامه معارف عقلى در راستاى تحقق این امر مهم، همت گمارده و به برگردان، نقد و تکمیل دو مدخل (فلسفه و منطق) از مجموعه مدخل هاى EI پرداخته است. ر.ک: معارف عقلى پیش شماره تابستان 1384 و مسلسل 1 بهار 1385، امید است این حرکت علمى تداوم یابد.

    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    (نویسنده تعیین نشده).(1385) گزارشى کوتاه، از دائرة‌‏المعارف اسلام و ترجمه‏هاى آن/ رحیم لطیفی. دو فصلنامه معارف عقلی، 1(3)، 177-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    (نویسنده تعیین نشده)."گزارشى کوتاه، از دائرة‌‏المعارف اسلام و ترجمه‏هاى آن/ رحیم لطیفی". دو فصلنامه معارف عقلی، 1، 3، 1385، 177-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    (نویسنده تعیین نشده).(1385) 'گزارشى کوتاه، از دائرة‌‏المعارف اسلام و ترجمه‏هاى آن/ رحیم لطیفی'، دو فصلنامه معارف عقلی، 1(3), pp. 177-

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    (نویسنده تعیین نشده). گزارشى کوتاه، از دائرة‌‏المعارف اسلام و ترجمه‏هاى آن/ رحیم لطیفی. معارف عقلی، 1, 1385؛ 1(3): 177-