معارف عقلی

پرونده علمى و نقش آن در تدوین دائرة المعارف

رحیم لطیفی

چکیده

هر نوشته اى به ویژه مقالات دائرة المعارفى تخصصى، نیازمند پژوهش و گردآورى اطلاعات است. نوآورى، دقت و جامعیت مقاله به وسعت و دقت اطلاعات گردآورى شده بستگى دارد، و از این روى، مرکز دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى واحدى با عنوان پرونده علمى تأسیس کرده است.

پرونده علمى به معناى خاص آن عبارت است از فهرست و تصاویر متون منابع معتبر که در خصوص مدخل مصوب دائرة المعارفى با شیوه خاص تهیه شده تا نویسنده را از جست وجو و مراجعه به منابع بى نیاز سازد.

تاریخچه تشکیل پرونده علمى به سال هاى اخیر باز مى گردد، و این کار از ابتکارات دانشمندان حوزه علوم انسانى در ایران اسلامى است.

واحد پرونده علمى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى در سال 1380 شمسى به صورت رسمى آغاز به کار کرده و براى همه مدخل هاى مصوب منطق پرونده تشکیل داده است. این کار براى دیگر رشته ها نیز آغاز شده است.

این واحد براى افزایش سرعت و دقت کار، روش هاى جدید ى را به کار بسته است و از هرگونه انتقاد و پیشنهاد جامعه علمى استقبال مى کند.

کلیدواژه ها

پرونده علمى، فرم معرفى مدخل، اصطلاح نامه، فرم مدخل یابى، اعلام عرفان.

تعریف پرونده علمی

اصطلاح پرونده علمى، بیشتر در مراکز تدوین دائرة المعارف رایج است و مى توان آن را به دو معناى عام و خاص تعریف کرد.

معناى عام

اصولاً هرگونه پژوهشى، اعم از کتابخانه اى، میدانى و ...، در هر حوزه اى (علوم تجربى، انسانى و...) در هر قالبى (کتاب، مقاله، دائرة المعارف و ...) نیازمند گردآورى اطلاعات لازم است. حتى پژوهش هاى ابتکارى نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ زیرا هر پژوهش جدیدى بر بنیاد پژوهش هاى پیشین بنا مى شود. تا پژوهشگر، پیشینه موضوع و کارهاى انجام شده در آن محدوده را نداند، در پژوهش جدید توفیق نمى یابد. بنابراین هرگونه گردآورى مطالب و منابع موضوع تحقیق، پرونده علمى آن موضوع ـ به معناى عام ـ به شمار مى آید.

معناى خاص

گزارش جامع، بى طرفانه و برگفته از منابع اصیل، یکى از رسالت هاى مهم دائرة المعارف نگارى است. گردآورى روشمند منابع، در باب موضوع تحقیق، مهم ترین عامل تحقق این هدف است. از این روى، براى نگارش دقیق مدخل هاى مصوب در نظام دائرة المعارف، تشکیل پرونده علمى لازم و ضرورى است. با توجه به آنچه گفته شد، پرونده علمى به معناى خاص عبارت است از:

مجموعه نظام مند از فهرست و تصاویر متون منابع معتبر که در خصوص مدخل مصوب دائرة المعارفى با شیوه خاص تهیه شده است، تا در حد توان، نویسنده مقاله را از جست وجو در منابع و مراجعه به آنها بى نیاز سازد.

بنابراین براى هر مدخل اصلى دائرة المعارفى یک پرونده علمى تشکیل مى شود که این پرونده همه اطلاعات مربوط به مدخل اصلى و اصطلاحات ضمنى، مترادف و نمایه هاى مدخل اصلى را در خود دارد.

تاریخچه

در تعریف پرونده علمى گفته آمد که این اصطلاح دو مصداق عام و خاص دارد. تاریخچه تشکیل پرونده علمى به معناى عام آن عمرى به درازیِ عمر پژوهش هاى علمى دارد؛ چه، کمتر پژوهشى بدون مراجعه به منابع پیشین و گردآورى اطلاعات از آنها صورت مى گیرد. ولى پرونده علمى به معناى خاص آن، تا آنجا که تتبع شده، دستاورد و ابتکار دانشمندان حوزه دائرة المعارف نگارى ایران اسلامى است.

در یک نگاه، مراکز تدوین دائرة المعارفى براى نگارش مقاله، سه روش دارند:

الف) بیشتر این مراکز پس از تصویب مدخل و بیان حد ومرز آن، نگارش مقاله آن را به یکى از متخصصان فن سفارش مى دهند، و شناسایى منابع لازم، جست وجوى مطالب و ... بر عهده خود نویسنده است.

این روش ممکن است فوایدى داشته باشد، مانند هزینه کمتر، نیاز نداشتن به مکان و کتابخانه و نیروهاى بیشتر، ولى از مزایاى مهمى نیز بى بهره است. این روش هرچند ممکن است در نوشتن مقالات دائرة المعارف هاى عمومى کار آیى داشته باشد، در دائرة المعارف هاى تخصصى به هیچ وجه به کار نمى آید؛ چون جامعیت، عمق، یکسانى از لحاظ منابع و آدرس دهى و... در پرتوى پرونده علمى حاصل مى شود.

مشکل دیگرِ روشِ یاد شده، گردآوردن نیروهاى متخصص و نویسنده به تعداد موضوعات و مدخل هاى مصوب است، و اینکه آیا این تعداد نیرو در دسترس است و آیا حاضر به نگارش این موضوعات و مدخل ها هستند؟

ب) برخى مراکز امکانات، منابع و اطلاعاتى را به صورت کپى یا فیش نویسى در اختیار پژوهشگر مى گذارند (محقق، طرح تدوین دائرة المعارف تشیع، 20-21). این روش هرچند از روش نخست بهتر است اما باز هم از مزایاى مهمى بى بهره است؛

ج) برخى مراکز پیش از هر نوع نگارش مقاله، پرونده علمى تشکیل مى دهند و این تنها روش مطلوب براى نگارش دائرة المعارف هاى تخصصى است.

براساس اظهارنظر «مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی»، تشکیل پرونده علمى در هیچ مرکز و مؤسسه علمى در ایران و خارج از آن پیشینه اى نداشته است و تنها این مرکز براى نخستین بار این روش را ابداع کرده و به کار بسته است تا تجربه اى نو در پژوهش هاى علمى باشد¹ (مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى، راهنماى تشکیل پرونده علمى، 11؛ طارمى راد، دائرة المعارف نویسى در ایران و جهان،122).

به هرحال این روش مقبول مرکز دائرة المعارف علوم عقلى است و این مرکز با همت عالى براى مدخل هاى رشته منطق و فلسفه و کلام و عرفان پرونده علمى تشکیل داده یا در حال تشکیل این پرونده هاست، تا پژوهش هاى جدید را مسبوق به تحقیق کرده، حلقه مفقوده نگارش را تکمیل سازد.

در ادامه مقاله، نوآورى هاى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى در روند تشکیل پرونده علمى بیان خواهد شد.

مراکزى که در حال حاضر از چرخه تشکیل پرونده علمى برخوردارند بدین قرارند: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی(موسوى بجنورى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 1/ نه، بیست و یک)، دائرة المعارف ترکیه ( دائرة المعارف نویسى در ایران و جهان، 122)، دائرة المعارف قرآن کریم (مرکز فرهنگ و معارف قرآنى، دائرة المعارف قرآن کریم، 1/25)، دانشنامه امام خمینیŠ، مؤسسه نشر و آثار امام خمینیŠ؛ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع).

ضرورت و فواید پرونده علمی

ویژگى هاى مقالات دائرة المعارفى ـ به ویژه دائرة المعارف هاى تخصصى ـ ضرورت و اهمیت تشکیل پرونده علمى را روشن مى سازد. جامعیت، دقت، انعکاس آخرین نظریه ها و پاسخ به نیاز متخصصصان، بدون تشکیل پرونده علمى دیریاب است. «پرونده علمى، رکن اساسى و به مثابه قلب و مرکز ثقل دائرة المعارف است که با درست کارکردن آن، بدنه دائرة المعارف سالم خواهد ماند؛ چون اطلاع رسانى صحیح و دقیق به نویسندگان را عهده دار است» ( راهنماى تشکیل پرونده علمی ، 11).

از آنجا که مقالات دائرة المعارفى گزارش جامعى از یک موضوع براساس سیر تطورات آن و با استناد به منابع معتبر تاریخى است، و نیز یکى از شاخصه هاى مهم علمى بودن مقالات، وجود نظام دقیق ارجاعى براساس قدمت منابع است، پرونده علمى انجام این مهم را عهده دار است. از همین رو، محقق تشکیل دهنده پرونده علمى موظف است در حد امکان از نخستین منبع کار تصویربردارى را آغاز، و به ترتیب سال وفات مؤلفان، تا آخرین منبع مهم این کار را ادامه دهد.

فقدان واحد پرونده علمى در برخى مراکز دائرة المعارف نویسى، کاستى هاى پرشمارى را در مقالاتشان وارد ساخته است؛ محض نمونه در دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة مدخل هاى «اصول الفقه» (امین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، 3/119)؛ «اسماعیلیون» (همان، 3/3)؛ «التأویل العقلی» (همان، 5/317) و «القضا و القدر» (همان، 9/192) فاقد عمق و جامعیت اند.

یکى از رسالت هاى مقالات دائرة المعارفى گشودن روزنه تحقیقات بیشتر به روى پژوهشگران است، و تقویت این مهم در گرو استقصاى منابع و معرفى آنهاست. از این روى، وظیفه پاسخگویى به این نیازِ محققان، بر عهده واحد پرونده علمى است که با دقت زیاد، منابع مهم ناظر به هر مدخل را گردآورى مى کند.

برخى فواید پرونده علمى بدین قرار است:

1. برخوردار شدن مقالات از قوت، دقت و جامعیت؛

2. صرفه جویى در هزینه و وقت نویسندگان، به ویژه نویسندگان برجسته، به جهت دسترسى آنان به اطلاعات کافى، آماده و منظم؛

3. برطرف ساختن نگرانى نویسندگان، از نظر جا ماندن مطالب مهم در منابع مربوط؛

4. امکان هماهنگ سازى منابع مقالات مختلف دائرة المعارفى از طریق اطلاعات موجود در پرونده علمی؛

5. امکان ارزیابى دقیق مقالات با استفاده از پرونده ها؛

6. امکان استفاده دیگر محققان علوم عقلى از پرونده هاى علمى براى تدوین مقاله، کتاب و دیگر تحقیقات.

واحد پرونده علمى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى در یک نگاه

اندکى پس از آغاز رسمى کار مرکز در سال 1380 شمسى، واحد پرونده علمى به صورت رسمى فعالیت خود را آغاز کرد: نخست به جذب محققان کارآمد همت گماشت، و سپس در کنار واحدهاى دیگر به طور آزمایشى در رشته هاى منطق، فلسفه و کلام پرونده علمى تشکیل داد؛ و هم زمان به آموزش نیروى انسانى براى تشکیل پرونده علمى و شیوه نامه و دیگر مقدمات مورد نیاز را تهیه و تدوین کرد.

ارزیاب و استاد راهنما

براى اینکه پرونده علمى معیارهاى لازم و مورد نیاز مقالات دائرة المعارفى را داشته باشد، چرخه تشکیل پرونده زیر نظر یک استاد مشاور صورت مى گیرد، و پس از تکمیل کار، ارزیاب، که صلاحیت علمى بالاترى دارد، پرونده را مطالعه و ارزیابى مى کند. براى ارزیابى، واحد فرم مخصوصى را تهیه کرده است.

اجزاى پرونده علمی

پرونده علمى در مرکز دائرة المعارف صرفاً کپى بردارى از منابع و گردآورى اطلاعات نیست، بلکه اجزاى مهم دیگرى نیز دارد که هر کدام پاسخگوى یک نیاز محورى در چرخه تدوین مقاله است:

الف) فرم معرفى مدخل:

وجود همه مطالب مربوط به مدخل و نبود مطالب نامربوط به آن در پرونده علمى، یکى از امتیازات اصلى پرونده علمى است، و از سوى دیگر، تشخیص حد و مرز یک مدخل، و اینکه محققِ تشکیل دهنده، کدام مطالب را در پرونده کپى کند و کدام مطالب را کپى نکند کار بسیار مهمى است. اهمیت این کار آن گاه دوچندان مى شود که بدانیم در نظام دائرة المعارفى اصطلاحات نزدیک به هم و حتى مربوط به هم گاهى تحت عنوان مدخل هاى جدا نگارش مى یابند، و از این روى، هر کدام پرونده جدا مى خواهند. پس محقق باید مراقب باشد تا در پرونده ها تکرار و خلط مطالب پیش نیاید. در یک سخن، پرونده علمى باید جامع و مانع باشد. تحقق این هدف در گرو وجود فرم معرفى مدخل است. هر قدر این فرم ها دقیق باشند این هدف نیز به همان دقت تأمین مى شود.

فرم معرفى مدخل موارد ذیل را در بر دارد:

1. برگه اصطلاح نامه این کاربرگ داراى اطلاعاتى درباره روابط «اصطلاح نامه ای» مدخل است. هر مدخل با اصطلاحات مرتبط خود، دست کم داراى یکى از روابط ذیل است: رابطه ترادف: برخى از اصطلاحات با هم رابطه ترادف دارند. مترادف ها در یک علم از حیث کاربرد و شهرت، یکسان نیستند. در «اصطلاح نامه» مشهورترین و پرکاربردترین اصطلاح مترادف، مرجح قرار داده مى شود، و همه روابط، در ذیل آن ثبت مى شوند و اصطلاحات نامرجح به اصطلاح مرجح ارجاع داده مى شوند. بر این اساس، در قسمت «بج» کاربرگ اصطلاح مرجح، اصطلاحات نامرجح نوشته مى شود و در قسمت «بک» کاربرگ اصطلاح نامرجح، اصطلاح مرجح نوشته مى شود تا به این طریق به اصطلاح مرجح ارجاع شود. رابطه اعم و اخص: در اصطلاح نامه رابطه اعم و اخص به دو گونه است: رابطه کلى و جزئى، و رابطه کل و جزء. اگر اصطلاح زیرمجموعه اصلاح دیگر باشد، در قسمت «ا.ع» اصطلاح عام نگاشته مى شود. همچنین اگر اصطلاحى داراى اخص هایى باشد، در قسمت «ا.خ» اصطلاحات اخص ثبت مى شود. همان گونه که ممکن است یک اصطلاح داراى اخص هاى متعدد و هم عرض باشد، مى تواند اعم هاى متعدد و هم عرض داشته باشد، که همه آنها در کاربرگ ذکر مى شوند. در کاربرگ هاى اصطلاح نامه فقط به اعم و اخص هاى بدون واسطه اشاره مى شود، و اعم الاعم ها و اخص الاخص ها در کاربرگ ذکر نمى شوند. رابطه وابستگى: برخى اصطلاحات در یک علم به گونه اى اند که اگر یکى به ذهن بیاید دیگرى نیز به ذهن مى آید، و به اصطلاح تداعى معانى دارند. بین اصطلاحاتى که قسیم یکدیگرند معمولاً این را بطه برقرار است. در اصطلاح نامه این نوع ارتباط را رابطه وابستگى مى نامند و در قسمت «ا.و» به اصطلاح وابسته اشاره مى شود. رابطه وابستگى شامل اصطلاحاتى که تداعى معانى ندارند اما جایگاهِ بحثیِ واحدى دارند نیز مى شود. مثلاً شرایط یک اصطلاح ـ که داراى اصطلاح مستقل است ـ با خود اصطلاح ممکن است تداعى معانى نداشته باشد، اما هنگام بحث از یک اصطلاح به شرایط آن هم اشاره مى شود. در کاربرگ اصطلاح نامه افزون بر روابط فوق به این مسائل نیز اشاره مى شود: ـ رده و جایگاه اصطلاح در علم: اصطلاح به کدام بخش از علم مرتبط است. ـ تعاریف اصطلاح: مجموعه تعاریف صریح یا ضمنى که در منابع مصوب براى اصطلاح ارائه شده جمع آورى شده است. ـ زبان اصطلاح ـ منابع اصطلاح ـ جایگاه اصطلاح در دائرة المعارف و فرهنگ نامه.

2. برگه مدخل یابى دائرة المعارف این کاربرگ نشان دهنده مدخل اصلى در دائرة المعارف و محدوده مباحث آن است. اطلاعاتى که این کاربرگ ارائه مى دهد عبارت اند از: 1. مدخل اصلى: اصطلاح، فرقه، عَلَم، اثر یا حوزه و مکانى است که در دائرة المعارف باید به طور مستقل کانون بحث قرار گیرد. 2. مدخل ضمنى: اصطلاح، فرقه، عَلَم، اثر یا حوزه و مکانى است که مطالب مربوط به آن در ضمن مدخل اصلى مرتبط با آن، کانون بحث قرار مى گیرد و مقاله مستقلى نخواهد داشت.

3. مدخل مترادف: اصطلاحى است که با مدخل اصلى مترادف و مورد مراجعه جدى محققان است. 4. مدخل نمایه: اصطلاحى که هیچ یک از ویژگى هاى مدخل هاى اصلى، ضمنى و مترادف را ندارد اما احتمال مى رود به جهتى مورد مراجعه محققان قرار گیرد. 5. حجم: مجموعه صفحات یا کلماتى که به این مقاله در دائرة المعارف اختصاص مى یابد.

6. مدخل اصلى مرتبط: مدخل یا مدخل هایى است که با این مدخل مرتبط است. ارتباط آنها یکى از روابط مزبور در اصطلاح نامه است و در دائرة المعارف هم مدخل اصلى است. 7. مدخل غیراصلى مرتبط: مدخل هایى هستند که با این مدخل مرتبط اند. ارتباط آنها یکى از روابط مزبور در اصطلاح نامه است و در دائرة المعارف ضمنى یا نمایه مدخلى دیگرند و مقاله جداگانه اى ندارند. 8. مدخل مشترک در پرونده: برخى از مدخل هاى دائرة المعارف که اصلى هستند و مقاله مستقل دارند به جهت ارتباطى که با هم دارند مطالب آنها در منابع با هم ذکر شده اند؛ به گونه اى که اگر دو پرونده تشکیل شود اکثر آنها تکرارى خواهد بود. از این روى، این مدخل ها پرونده واحدى خواهند داشت.

3. برگه مدخل یابى فرهنگ نامه تمام آنچه درباره کاربرگ هاى مدخل یابى دائرة المعارف گفته آمد، در کاربرگ مدخل یابى درباره فرهنگ نامه نیز مطرح است، و تفاوت آنها به این است که تعداد مدخل هاى اصلى دائرة المعارف در قیاس با مدخل هاى اصلى فرهنگ نامه کمتر است، ولى معمولاً اصطلاحاتى که در مقالات دائرة المعارف بررسى مى شود بیشتر از مقالات فرهنگ نامه اى است.

4. نمودار اصطلاحات نمودار اصطلاحات نشان دهنده جایگاه منطقى اصطلاح در آن علم است. نمودار افزون بر اعم و اخص و برخى از وابسته ها، اعم الاعم ها و اخص الاخص ها را نیز نمایش مى دهد. از این روى، رابطه آن با کاربرگ اصطلاح نامه عموم و خصوص من وجه است. کاربرگ اصطلاح نامه به همه وابسته ها اشاره مى کند؛ اما نمودار ممکن است به برخى از وابسته ها اشاره کند، ولى نمودار اعم ها را تا رسیدن به رده و سپس به خود علم، و همچنین اخص ها را تا پایان نشان مى دهد اما کاربرگ به اعم و اخص بى واسطه اشاره مى کند.

ب) فرم گزارش تشکیل پرونده

این فرم را محقق تشکیل دهنده پرونده علمى تکمیل، و دور نماى کار را در یک صفحه ترسیم مى کند. در این فرم، نام مدخل، رشته علمى مربوط، تعداد منابع مراجعه شده و تکثیر شده، شمار صفحات پرونده، ساعات صرف شده، منابع رشته هاى علمى که مباحث مربوط به مدخل در آنها موجود بوده است، و نیز فهرست اجمالى مطالب مهم پرونده ذکر مى شود.

ج) فهرست منابع

فهرست جامعى که همه منابع مصوبِ کمیته علمى را در برد ارد و عمده کار محقق، جست وجوى مدخل و ضمایم آن در این منابع است، هرچند محقق مى تواند منابعى را که در خلال تحقیق یافته به مشورت مسئول واحد در پرونده جا دهد، نتیجه جست وجوى محقق در این لیست قابل مشاهده است:

اگر مدخل مورد نظر در منبع مطالبى داشته باشد، جلد و صفحه آن یادداشت شده است؛

اگر مطالب موجود بیش از پنجاه صفحه یا همه منبع مربوط به مدخل باشد گزینه «ک.م» (کل منبع) علامت مى خورد و آن صفحات کپى نمى شود؛

اگر مطالب موجود کم اهمیت باشند، صفحاتْ یادداشت و گزینه «غ.م» (غیرمهم) علامت مى خورد، و صفحات مربوط کپى نمى شود؛

همچنین اگر منبع هیچ مطلبى درباره مدخل نداشته باشد گزینه «م.ن» (مطلب ندارد) علامت مى خورد.

د) متون تکثیر شده

این متون عبارت اند از صفحه عنوان و صفحه شناسنامه کتاب و صفحاتى که درباره موضوعات مدخل اصلى مطالبى داشته اند. چنان که منبع مورد نظر در کتاب دیگر چاپ شده باشد، افزون بر صفحه عنوان منبع موردنظر، صفحه عنوان و شناسنامه کتاب جامع نیز کپى مى شود.

اصل بر این است که ذیل نام هر نویسنده متن اصلى کتابش کپى شود؛ اما در مواردى که متن اصلى در دسترس نیست یا متن اصلى در نسخه غیر برتر قرار دارد، متن مورد نظر از منابع مرکب از متن و شرح کپى مى شود که ذیل نام ماتن یا شارح قرار داده مى شود، که اگر ذیل نام ماتن قرار گرفت در قسمت مربوط به شارح ارجاع مى شود، و اگر ذیل نام شارح قرار گرفت در قسمت مربوط به ماتن ضمیمه داده مى شود.

هـ) ضمایم

این قسمت عبارت است از نوارهاى شورا هاى علمى، که در آن کارشناسان برجسته اصطلاحات، روابط آنها و مدخل ها را به صورت تخصصى بررسى مى کنند. همچنین است مطالب مهم سایت ها، مقالات منتشر شده درباره مدخل و دیگر اطلاعات جنبى که در حد امکان در پرونده علمى ضمیمه مى شود.

دستاوردهاى واحد پرونده علمی

این واحد در زمینه تقویت، ارتقاء و غنى سازى پرونده ها، از راهکارهایى بهره گرفته است که به برخى آن اشاره مى شود:

1. شیوه نامه تشکیل پرونده علمی: این جزوه راهکارهاى اصلى و راهنمایى هاى لازم براى تشکیل پرونده علمى را بیان کرده است. هدف اصلى این شیوه نامه اتخاذ شیوه واحد و تشکیل پرونده هاى یکسان است.

2. فهرست منابع: یکى از عوامل جامعیت و تقویت پرونده علمى، وجود فهرستى کارآمد است که معرف مهم ترین منابع تحقیق باشد. از این روى، واحد پرونده علمى با استفاده از نظرهاى شوراى علمى هر رشته و اساتید راهنما، لیست جامعى در چهار رشته منطق و فلسفه و کلام و عرفان تهیه کرده است. براى اینکه سیر تاریخى و تکاملى موضوعات به دقت پى گیرى شود، فهرست براساس تاریخ وفات نویسندگان تنظیم شده است، و نیز براى اینکه آدرس دهى هاى مقالات گوناگون دائرة المعارفى یکسان باشد، این واحد به کمک نسخه شناسان، مشخصات بهترین نسخه (به لحاظ کاربرد) را در فهرست گنجانیده و اصل آن را تهیه کرده است.²

3. شیوه نامه ارزیابى پرونده علمى: براى سنجش اتقان کار محقق پرونده علمى، لازم است پرونده تشکیل شده، به صورت دقیق زیرنظر یک استاد متخصص ارزیابى شود، و براى اینکه ارزیابى هاى اساتید یکسان باشد و محورهاى اصلى مغفول نماند این واحد شیوه نامه اى با هدف ارزیابى پرونده هاى علمى تهیه کرده است.

4. راهنماى پرونده علمى: هرچند پرونده هاى علمى براى نگارش مقالات دائرة المعارفى تشکیل شده است، براى بهره گیرى بیشتر از این محصول، و آزمایش و بررسى دقیق آن، گاهى این پرونده ها در اختیار پژوهشگران دیگر نیز قرار مى گیرد، و از آنجا که فرم معرفى مدخل و فهرست موجود، و دیگر اجزاى پرونده علمى اصطلاحات تخصصى دارند، براى سهولت بهره بردارى عموم، این واحد به تهیه راهنماى پرونده علمى اقدام کرده که تمام اصطلاحات را به زبان عمومى توضیح داده است.

5. پرونده هاى علمى: تشکیل پرونده علمى براى مدخل هاى مصوب اصلى ترین کار این واحد است و کار اولیه تشکیل پرونده هاى علمى منطق در سیزده رده و در قالب 160 پرونده علمى (مدخل اصلى) پایان یافته است. در برخى رشته هاى دیگر نیز این کار آغاز شده است، ولى اولویت کارى تشکیل پرونده هاى رشته فلسفه است که هم اکنون کار اولیه نود پرونده فلسفه انجام شده است و بیست پرونده در حال تشکیل است.

نوآورى ها

مطالعه اجمالى محصول کار تشکیل پرونده علمى در مراکز دائرة المعارفى دیگر، و مقایسه آن با چرخه کارى واحد پرونده علمى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى، ابتکارات پرشمارى را نشان مى دهد که برخى از آنها در توضیح دستاوردها گذشت، و در این مقام به برخى دیگر نیز اشاره مى شود.

1. نحوه کپى بردارى از منابع: برخى مراکز در کپى بردارى مطالب مربوط به مدخل این گونه عمل مى کنند که هرگاه مطالبى در منابع بعدى تکرار شده باشد، از آن کپى نمى گیرند³ و فقط صفحات آن را یادداشت مى کنند. این روش مزایایى دارد؛ ازجمله صرفه جویى در کپى بردارى و وقت نویسنده مقاله؛ اما از لحاظ اتقان و ضریب اطمینان ضعیف است؛ زیرا: اولاً، براى محقق تشکیل دهنده دشوار است که مطالب تمام منابع پیشین را به خاطر بسپارد و تکرار آن را تشخیص دهد؛ ثانیاً، در مواردى، اندک تغییرى در لفظ موجب تغییر معنایى مى شود، و چه بسا این تغییر اندک از چشم محقق تشکیل دهنده پنهان بماند، و در نتیجه کپى آن را نیاورد؛ ثالثاً، وجود عینى مطالب منابع موجب اطمینان بیشتر مقاله نویس مى شود؛ رابعاً، یکى از رسالت هاى پرونده علمى بى نیاز ساختن نویسندگان از مراجعه به کتابخانه و منابع است، و در مواردى ممکن است نویسنده به مطالب منابعى نیاز داشته باشد که به سبب تکرار حذف شده باشند؛ خامساً، گاهى یک مدخل ده ها ضمنى و نمایه و مترادف دارد که ممکن است هر منبعى تأمین کننده برخى از این اصطلاحات باشد و از یک معنا چند گونه تعبیر و اصطلاح بیاورد.

2. رده اى کردن کار: هرچند تشکیل پرونده علمى هر رشته به محقق همان رشته سپرده مى شود، ولى براى تخصصى شدن بیشتر کار، در این واحد تلاش مى شود تا براى یک یا چند محقق مدخل هاى یک رشته علمى در یک رده واگذار شود تا مایه تمرکز و دقت و سرعت بیشتر شود.

مراد از رشته علمى، در این نوشتار، هر یک از علوم مطرح در حوزة اسلام است، که بیشتر گرایش و رویکرد عقلى دارند مانند؛ منطق، فلسفه، کلام و عرفان.

مراد از رده، هر یک از بخش هاى عمده و مستقل یک رشته علمى است که داراى مباحث مشترک و ویژه مى باشد و هر رده اى ده ها مدخل اصلى یا ضمنى را در خود دارد به عنوان مثال، رشته فلسفه به 13 رده ذیل تقسیم بندى شده است: رده الاهیات بالمعنى الاخص؛ رده احکام کلى وجود؛ رده سبق و لحوق؛ رده عقل و عاقل و معقول؛ رده علم النفس؛ رده علت و معلول، رده قوه و فعل؛ رده معاد؛ رده مقولات عشر؛ رده ماهیت و احکام آن؛ رده مواد ثلاث؛ رده واحد و کثیر؛ رده وجود مستقل و رابط.

3. ادغام برخى از مدخل ها: برخى مدخل ها با هم رابطه اى بسیار تنگاتنگ دارند که فهم یکى بدون فهم دیگرى مشکل، یا دست کم این امر در فهم آنها بسیار تأثیرگذار است؛ مانند مدخل هاى تصور و تصدیق، کلى و جزئى، عرض و جوهر، و تقدم و تأخر. از این روى، چنین مدخل هایى هرچند مدخل مستقل باشند در قالب یک پرونده تشکیل مى شوند تا هم از لحاظ وقت محققان و امکانات صرفه جویى شود و هم از لحاظ علمى مشکلى پدید نیاید.

4. تشکیل هم زمان پرونده برخى مدخل ها: برخى مدخل ها جایگاه بحث واحدى دارند و از لحاظ معنایى نیز هم افق اند؛ مانند تضاد و تناقض، موضوع و محمول، و خلأ و مکان و أین. در این موارد چون سیاست اصلى، انفکاک پرونده هاست، ولى به دلیل صرفه جویى در وقت محقق و عمیق بودن کار، براى این گونه مدخل ها پرونده سازى جداگانه، ولى هم زمان صورت مى گیرد.

5. عرضه پرونده ها در CD: واحد پرونده علمى به کمک واحد رایانه تصمیم دارد محتویات پرونده هاى علمى را از راه اسکن یا تایپ به لوح فشرده منتقل کند تا امکان جست وجوى اصطلاحات و دیگر امکانات رایانه اى را پیدا کند.

6. تهیه نرم افزار تشکیل پرونده علمى: از جمله برنامه هاى مرکز در آینده، که در صورت فراهم شدن بودجه و امکانات، پى گیرى خواهد شد، طراحى نرم افزار تشکیل پرونده علمى است. این نرم افزار مى تواند با استفاده از منابع تایپ یا اسکن شده، منابع مورد نیاز را به فایل هاى مخصوص منتقل سازد. این طرح در صورت اجرا، هزینه تهیه برنامه ها را بسیار کاهش خواهد داد و استفاده از آن را بسیار وسیع مى کند.

گزارشى از پرونده هاى علمى اعلام عرفان

هرچند کار تشکیل پرونده هاى عرفانى، در این واحد آغاز نشده و هم اکنون اولویت با رشته فلسفه است، بنابر نیاز و سفارش دیگر بخش هاى مؤسسه امام خمینى Š، براى برخى از اعلام فلسفه و عرفان پرونده علمى تشکیل شده است که فهرست آن بدین قرار است:

سخن آخر

شیوه نامه هاى مراکز دائرة المعارفى در ایران و نیز تماس هاى واحد پرونده علمى با مراکز تدوین دائرة المعارفى نشان مى دهد که میان این مراکز چندان وحدت روشى وجود ندارد. هرچند اختلاف روش ها تا حدى طبیعى است، در پیش گرفتن یک روش استاندارد که تنها با همدلى و هم اندیشى و نشست هاى متقابل حاصل مى شود حتماً بر کیفیت و سرعت کار اثر دارد.

واحد پرونده علمى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمینیŠ از دیدگاه ها و نظرهاى صاحب نظران و پژوهشگران، به ویژه پژوهشگران دائرة المعارفى، درباره این نوع فعالیت علمى ناظر به پرونده علمى استقبال مى شود.

منابع

1. امین، حسن الامین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، بیروت، دارالتعارف، چاپ پنجم، 1416ق.

2. طارمى راد، حسن، «دائرة المعارف نویسى در ایران و جهان»،فصل نامه معارف عقلى، پیش شماره 2، 1384ش.

3. محقق، مهدى، طرح تدوین دائرة المعارف تشیع، تهران، بنیاد اسلامى ظاهر، 1362ش.

4. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى، «راهنماى تشکیل پرونده علمی»، نسخه موجود در واحد پرونده علمى مرکز دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى [بى تا].

5. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1382 ش.

6. موسوى بجنوردى، کاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى، چاپ دوم، 1374ش.

پى نوشت ها

1. جناب آقاى دکتر اسلامپور از محققان مرکز دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى، طى یک پژوهش فشرده درباره چندین دائرة المعارف جدید جهان غرب خاطرنشان کرده اند که آن مراکز فاقد واحد پرونده علمى در سازمان تدوین دائرة المعارف اند منابع مطالعه شده به قرار ذیل است:

The Encyclopedia of Islam, ed. By H.R.Glbb and others (leiden:E.J.Brill 1986).

Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. By Edward craig (London and newyork:Rout/edge 1986).

Encyclopedia of the Qur’an, ed. By Jane Dammen Mcauliffe (leiden – Boston – köln:Brill’2001).

The webster’s International Encyclopedia, ed. By Michael D.Harkavy (new York:Trident press International, 1998).

The Columbia Encyclopedia, ed. By Barbaa A.chernow and George A.Vallaxi (Columbia university press 1993).

2. مشخصات لیست اطلاع رسانى، در اجزاى پرونده علمى بیان شد.

3. این دستورالعمل در جزؤه «آیین نامه تشکیل پرونده علمى دائرة المعارف قرآن» آمده است که در واحد پرونده علمى دائرة المعارف علوم عقلى نسخه اى از آن موجود است.