معارف عقلی

منطق، ابزار معرفتی کلی است که در تمام شؤون زندگی انسان کارایی دارد و دستاورد آن سامان دهی، تعدیل و تصحیح اندیشه بشر است. از این رو است که آن را با نام هایی، چون میزان و معیار دانش انسان و محک و تراز اندیشه بشر می خوانند.

کلی بودن ابزار منطق می تواند از این جهت باشد که این مهارت هم در زندگی فردی انسان و هم در زندگی اجتماعی او، و به سخن دیگر در تمام مراحل و مراتب فکری، یعنی مرتبه ادبی و احساسی، مرتبه خطابی و اقناعی، مرتبه جدلی و الزامی و مرتبه علمی و برهانی، می تواند سودمند و کارآمد باشد.

شاید بتوان علّت سهل انگاری گروهی از افراد در تعلیم و تعلم فن و مهارت منطق را در بی توجهی آنها به این فایده و سودمندی عمومی منطق جست و جو کرد. از آنجا که برهان و مغالطه ها در فلسفه کارایی بسیاری دارد، فیلسوفان پس از ورود در بحث های فلسفی به بررسی شرایط و قواعد برهان و پیرو آن به بررسی دیگر بحث های علم منطق می پرداختند. همین مطلب باعث شد که منطق بیشتر به عنوان مقدمه فلسفه به شمار آید و از سودمندی این فن در مقام خطابه و اقناع و تحریک احساسات و عواطف و نیز در مقام جدل و مناظره، نادیده گرفته شود.

اما حقیقت آن است که علم منطق در تمام مراتب اندیشه بشر کارآمد است و به انسان مهارتی عمومی می دهد؛ چه در مرتبه تفکر ادبی و احساسی که انسان در پی تحریک احساسات و عواطف برای ایجاد علاقه به چیزی یا نفرت از چیزی است، و چه در مرتبه تفکر خطابی و اقناعی که در پی قانع کردن توده مردم دربارة دیدگاهی است، گرچه در اندازه یک تصدیق ظنی باشد، و چه در مرتبه تفکر جدلی و الزامی که در پی ملزم ساختن دیگری به پذیرش قطعی سخن خویش است، گرچه از راه دلیل واقعی آن نباشد، و چه در مرتبه تفکر برهانی و علمی که در پی اثبات حق و واقع از راه دلیل واقعی آن است. در تمام این مراتب، قوانین منطق برای انسان سودمند و کارآمد است و انسان را در دستیابی به هدف خود یاری می رساند.

منطق به هر آنچه که از مقدمات این مراتب فکر بشر به شمار می آید هم توجه کافی داشته و به بحث درباره آنها پرداخته است، مانند بحث از مفردات و تعریف ها، بحث از ترکیب های حملی و شرطی و بحث از صورت استدلال ها، قیاس ها، استقراءها و تمثیل ها.

در منطق به این اندازه هم بسنده نشده است و برای بیان دقیق تر قوانین تفکر انسان در تمام مراتب آن، اقسام خطاهای فکر در بابی مستقل به نام مغالطه مورد بررسی دقیق و کامل قرار می گیرد.

روشن است که بهره مندی درست و کامل از هر ابزاری، نیازمند شناخت دقیق آن و دستیابی به مهارت کامل در کاربرد و بهره گیری از آن ابزار در هنگام نیاز است. ابزار و مهارت منطق نیز از این قانون دور نیست. از این رو است که دایرهْْ المعارف علوم عقلی اسلامی در نشریه معارف عقلی به گسترش بحث های بنیادین علم منطق می پردازد. امید است که در شناساندن منطق و راه درست اندیشه گامی برداشته باشد.